Termiz davlat universiteti o’zbek filologiyasi fakulteti o’zbek tili ta’lim yo’nalishi 303-guruh talabasi allanazarova nafisaning “sotsiolingvistika” fanidan tayyorlagan t a d I m o t I

Muloqotning psixologik vazifalari:

Sharqda so‘zlash, tinglashda ham odob bor. Unga ko‘ra kattalar gapirganida kichiklar eshitadi. Olimlar tinglanadi. Qadriyatlarimizga binoan, bir kishi gapirganida boshqalar eshitadi, ya’ni navbatma-navbat so‘zlanadi. Muomalaning boshi – salom.

• Sharqda so‘zlash, tinglashda ham odob bor. Unga ko‘ra kattalar gapirganida kichiklar eshitadi. Olimlar tinglanadi. Qadriyatlarimizga binoan, bir kishi gapirganida boshqalar eshitadi, ya’ni navbatma-navbat so‘zlanadi. Muomalaning boshi – salom.
• “Salom”ning ma’nosi – “tinchlik”. Demak, boshqaga salom bergan har kim o‘sha insonga tinchlik, xotirjamlik tilagan bo‘ladi. Salom odobiga binoan, ozchilik ko‘pchilikka, yoshlar kattalarga, shogird ustozga, ulovdagi piyodaga, piyoda o‘tirganga, qizlar o‘g‘il bolalarga salom beradi. Og‘zida ovqat bilan gapirish – odobsizlik. Muomala jarayonida suhbatdoshning jinsi, irqi, millati, dini e’tiborga olinishi zarur. Aks holda, bu noqulay vaziyatga sabab bo‘lishi mumkin. Muomala jarayonida suhbatdoshning jinsi, irqi, millati, dini e’tiborga olinishi zarur. Aks holda, bu noqulay vaziyatga sabab bo‘lishi mumkin.

Yolg‘on so‘zlarni aytmaslik imondan. Ustozlar, ota-ona oldida tavoze’ zarur. Bunda chap qo‘l o‘ng qo‘l ustiga qo‘yilib, xiyol egilgan b o‘yi turiladi. Javobda ham shoshma-shosharlik yaramaydi. Muloqot paytida asoslangan fikrlar, hikmatlar, buyuk zotlarning so‘zlarini dalil qilish uning ta’sirchanligini oshiradi. Bolani tinglash kerak. Shu orqali u boshqalar fikrini hurmat qilishni, eshitishni o‘rganadi.

• Yolg‘on so‘zlarni aytmaslik imondan. Ustozlar, ota-ona oldida tavoze’ zarur. Bunda chap qo‘l o‘ng qo‘l ustiga qo‘yilib, xiyol egilgan b o‘yi turiladi. Javobda ham shoshma-shosharlik yaramaydi. Muloqot paytida asoslangan fikrlar, hikmatlar, buyuk zotlarning so‘zlarini dalil qilish uning ta’sirchanligini oshiradi. Bolani tinglash kerak. Shu orqali u boshqalar fikrini hurmat qilishni, eshitishni o‘rganadi.
• So‘zlaganda besabab, baland ovozda kulishdan qaytarilgan. Manbalarning guvohlik berishicha, qattiq kulish ko‘ngilni o‘ldiradi. Inson mehrsiz, soxta mulozamatli bo‘lib qoladi. Nojiddiy muomala esa insonlarni uzoqlashtiruvchidir.
• Kattalar bilan yurganda yoshlar orqaroqda turadi. Odob yuzasidan.

Odamlar o‘rtasidagi munosabatni belgilaydigan muomala in­son yuragini ko‘zguda aks etgandek namoyon etadi. Kishining so‘zidan, muomalasidan uning qanday odam ekanligini bilib olish qiyin emas. Inson kamolotida, hayot rivojida, ish yuritishda, odamlar sihat-salomatligini muhofaza qilishda muomala asosiy omildir. «Bug‘doy noning bo‘lmasa ham, bug‘doy so‘zing bo‘lsin» deydi xalqimiz.
Rivoyat qiladilar: qadimda bir podsho o‘z xizmatkorlariga «Menga qo‘y go‘shtining eng shirin joyidan pishirib keltiring», deb buyruq beribdi. O‘ylab o‘ylariga yetolmagan xizmat-korlar vazirga murojaat etibdilar. Vazir ham jumboqni yecholmay boshi qotibdi va o‘zining aqlli, dono, ko‘p kitob o‘qib ulg‘aygan qizidan so‘rabdi. Qiz: «Qo‘yni so‘yib, uning tilini podshohimizga pishirib keltiring», debdi. Xuddi shunday qili-shibdi. Ertasiga podsho «Qo‘y go‘shtining eng achchiq joyidan pishirib keltiring», debdi. Xizmatkorlar yana hayron qolishibdi. Vazirning qizi esa: «Yana bir qo‘yni so‘yib, tilini pishirib beringiz», debdi. Shunday qilishibdi. Podsho bunday aqlning kimdan chiqqanini surishtirib bilgach, qizga, uning aqlu farosatiga ofarinlar aytib, katta to‘y-tomoshalar bilan uni o‘g‘liga olib beribdi.
Alloh taolo O‘zi yaratgan insonga nutqni , gapirishni o‘rgatdi. Nutq, so‘zlashish va bayon qilish qobiliyati Alloh taoloning insonga bergan ulkan ne’matlaridan biridir. Aynan ushbu ne’mat bilan inson o‘zga jonzotlardan ajralib turadi va ularning ustidan o‘z hukmini o‘tkazadi. Inson Alloh Yerda yaratgan jonzotlar ichida nutq ato etilgan, mukammal ovoz chiqaradigan yagona jonzotdir.
O‘zini madaniyatli sanaydigan har bir odam ona tilini puxta bilishi kerak. O‘z tilingda aytilgan narsani tushunmay turish bu juda uyatli holat. Xo‘sh, tilni yaxshi bilish uchun nima qilish kerak? Buning uchun birinchi navbatda lug‘at boyligimiz ko‘p bo‘lishi kerak. Lug‘at boyligi biz biladigan so‘zlar jamlanmasidir. Demak, ko‘p so‘z bilishimiz zarur.
Lug‘at boyligi ko‘p bo‘lgan odam til tovlanishlarini, uning o‘ziga xosligini, ohangini, ma’no nozikliklarini ham yaxshi bilsa, yurakdan his qila olsa, chinakam til bilimdoniga aylanadi. 
Umuman olganda biz foydalanadigan so’zlar uchga bo’linadi:
Faol – kundalik turmushdagi muloqot. U o‘z ichiga yozma va og‘zaki nutqni oladi.
Tashqi – ma’nosi tanish bo‘lmagan so‘zlar. Masalan, texnik so‘zlar.
Passiv – odamga tanish bo‘lgan kundalik dialoglarda qo‘llaniladigan tushunarli atamalar. Zarur bo‘lgandagina inson ulardan foydalanadi. Ayrim hollarda passiv leksikondagi so‘zlarning ma’nosini eslashga harakat qilish kerak bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

• Kutubxona. uz

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT!