Termiz davlat universiteti moliya kafedrasi mavzu: ish haqining iqtisodiy mazmuni

Ish haqi fondi tahlili hamda uni takomillashtirish yo’llari

Ish haqi fondidan foydalanishni tashkil qilish va undan korxonalarda foydaanish hozirgi kunda asta-sekinlik bilan tizimli ravishda amalga oshirilib kelinmoqda. Korxonalarda esa ishchilarga haq to’lashni barcha yo’llari va usullarini yuqorida o’rib tanishib chiqdi ular mehnatning vaqtbay sha li, ishbay sha li, vaqtbay progressive, a ord, tog’ri ishbay, egri ishbay va h. kabilari, bularni qaysi biridan foydalanishni esa korxonalar hamda tashkilotlar o’zlari belgilaydilar.

Korxona va tshkilotlar ishlab chiqrish mahsulotlari turiga qarab yoki bo’lmasam faoliyatiga qarab ish haqidan foydalanish hisobini yo’lga qo’yadi ya’ni orxonalar mahsulot (ish, xizmatlar) ishlab chiqarish rejasiga muvofiq mehnatga haq to’lsh fondlarini tash il qiladilar. Bu borada yiri orxonalar ya’ni davlat ta’rif tizimlari asosida ishlaydigan orxonalar ish haqi fondini shakillantirishlar oson kechadi chunki ular belgilangan normalar asosida ish haqi to’lashni yo’lga qo’yganlar, le in bu borada ichi orxona va mi rofirmalar ya’ni xususiy orxonalarda o’ziga hos muommoli vaziyatlar yuzaga eladi. Shunday bo’lsada har bir orxona va tash ilot o’zida ish haqi fondini tash il qiladi bu uning ishlab chiqarishiga ham ish, hizmatlar o’rasatishiga ham yaxshi sharoit yaratib beradi.

Misol uchun ban tizimida ish haqi fondini sha illanishini o’radigan bo’las unga o’ra ularda faqat vaqtbay usulda ish haqi to’lanadi umuman budjet tashkilotlarida ish haqlari vaqtbay asosida tarqatiladi chunki bularda asosiy faoliyati hizmat o’rsatishdir. Vaqtbay usulda beriladigan ish haqini ham o’ziga hos yaxshi ihatlari bu ishchilarni ish vaqti davomida o’zlariga biri tirilgan ishlardan tashqari qo’shimcha ishlarni ba arib o’zlarini o’rsatishlari va buning uchun moddiy yo i predmet o’rinishidagi rag’batlantirishlarini olishadi bunga esa orxona yo i tash ilot rahbariyati o’proq etibor berishi era bo’ladi bazi bir hollarda bu narsalar etibor berilmasdan chetda qolib ketishlar uchrab turadi va bu mehnat unumdorligi va hodimlar noroziligiga bazi hollarda sabab bo’ladi.

Ishbay ish haqidan foydalanish asosan ishlab chiqaruvchi korxonalarda amalga oshiriladi chun i ularda mahsulot ishlab chiqarilishi hisobiga ya’ni ishchi hodimlarni rag’batlantirish orqali re adagidanda o’proq mahsulot ishlab chiqarib o’z samaradorligini oshirishni maqsad qilib qo’yadi, le in bu usul har doim ham naf beravermaydi chunki korxonalarda har doim ham mehnat resurslari yetarli bo’lavermaydi va shuni hisobiga orxona bazi hpollarda ishlamay turib qolishi ham mumkin, bunday hollarda esa korxona ish haqi tizimini vaqtbay tizimga o’t azishiga to;g’ri elishi ham mum in bunda esa hodimlar bilan yo i bo’lmasam tash illashtirish bilan bog’liq hu atlar bo’yicha muammolar yuzaga kelishi mumkin, misol uchun Farg’ona shaxri “AVTOOYN” MCHJ orxonasida ishlab chiqarish sexlarida ishbay ish haqi to’lanadi le in hozirgi unda orxonada ishlab chiqarish salmog’i kamayganligi sababli korxona raxbariyati ishlab chiqarish sexlarini ish haqini vaqtbay usulga o’y azishni re alashtirmoqda va bu o’zgarish esa o’z navbatida ishlab chiqrishdagi hodimlar noroziligiga sabab bo’lmoqda, le in orxonaning hozirgi vaziyatda eng maqbul yechimi shu ekanligi raxbariyt tomonidan aytilmoqda.

Umuman mehnatga haq to’lashning ishbay sha lida ish haqi haqiqatda bajarilgan ishga amaldagi narxlar asosida ish birligi uchun hisoblanadi va uni quyidagicha usullarda to’lash mum in:

-oddiy ishbay shaklida ishlab chiqarilgan mahsulot sonini ishbay narxiga o’paytirish yo’li bilan ish haqi miqdori aniqlanadi;

• 
  ishbay-mu ofot sha lida bevosita ishbay narxlar bo’yicha ish haqidan tashqari ma’lum ishlab chiqarish yutuqlariga erishilganligi uchun haq oladi. Masalan, ish sifatining yaxshiligi, moddiy boyliklar tejalgani va hokazolar;
  
• 
  ishbay-progressiv shaklida ishchilar mehnatiga belgilangan boshlang’ich meyor doirasida bevosita ishbay narxlar bo’yicha, bu meyordan ortiqchasiga esa oshirilgan narx bo’yicha haq to’lanadi. Ishbay narxlar oshishi har bir holda maxsus sh ala bo’yicha aniqlanadi.
  

Bilvosita ishbay sha li ishbay narxlari bo’yicha belgilanib, xizmat o’rsatag’tgan uchast adagi o’rtacha ish meyorining bajarilish foiziga o’paytirilishi mum in.

Akkord shakli butun ish hajmi uchun ish haqi miqdorini belgilaydi hamda akkord topshiriqlarni bajarish muddatlarini qisqartirganli uchun mu ofotlashni o’z ichiga oladi. Bunda ishlarning umumiy qiymati vaqt meyorlari va narx asosida aniqlanadi. Ishbay akkord shakli asosan mavsumiy ishlarni hamda ayrim buyurtmalarni ba arishda qo’llaniladi.

Ish haqining vaqtbay shaklida xodimning malakasiga va ishlagan vaqtiga qarab haq to’lanadi.

Oddiy vaqtbay shaklida xodimlar ishlagan vaqtiga qarab belgilangan maosh asosida haq olishadi.

Vaqtbay-mu ofot sha lida tarif stav alari bo’yicha ish haqidan tashqari muayyan miqdor va sifat o’rsat ichlariga erishganli uchun qo’shimcha ravishda mu ofot to’lanadi.

Korxona va tashkilotlarda xodimlarga ish haqidan tashqari turli xil pul to’lovlari va rag’batlantirish to’lovlari ham beriladi. Ularga quyidagilar iradi:

• 
  yillik ish ya unlari bo’yicha rag’batlantirish;
  
• 
  muhim ishlab chiqarish topshiriqlarini bajarganlik uchun rag’batlantirish;
  
• 
  orxonalarning o’qishga yuborilgan talabalarga beradigan stipendiyalari;
  
• 
  davolanish uchun beriladigan yo’llanmalar qiymati;
  
• 
  mehnat amoasi a’zolariga a siyalar uchun to’lanadigan dividendlar va boshqalar.
  

Shuningdek Mehnat Kodeksiga asosan quyidagi hollarda hodimning roziligidan qat'iy nazar, mehnat haqidan ushlanmalar ham ushlab qolinadi chunki bu ushlanmalar xalqimiz va jamiyatimiz manfaatlariga hizmat qiladi. Bular quyidagilar:

• 
  O'zbekiston Respublikasida belgilangan soliqlar va boshqa majburiy to'lovlarni undirish uchun;
  
• 
  sudning qarorlari va boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun;
  
• 
  ish haqi hisobiga berilgan avansni ushlab qolish uchun, xo'jalik ehtiyojlariga, hizmat safarlariga yoki boshqa joydagi ishga o'tganligi munosabati bilan berilgan bo'lib, sarf qilinmay qolgan va o'z vaqtida qaytarilmagan avansni ushlab qolish uchun hamda hisob - kitobdagi xatolar natijasida ortiqcha to'langan summani qaytarib olish uchun yoki qarzni to'lash uchun belgilangan tamom bo'lgan undan yohud haq to'lash noto'g’ri hisoblab chiqarilgan undan boshlab bir oydan kechiktirmasdan avans yoki qarzni ushlab qolish haqida farmoyish berishga haqlidir.
  
• 
  hisobidan hodim ta'til olib bo'lgan ish yili tugamasdan turib mehnat shartnomasini bekor qilganda - ta'tilning ishlanmagan davrga tegishli kunlari uchun. Ana shu kunlar uchun haq Mehnat Kodeksining 89-moddasining to'rtinchi qismida, 100-moddasi ikkinchi qismining 1 va 2 bandlari, 106moddaning 1-2 bandlarida ko'rsatilgan asoslarga ko'ra, shuningdek o'qishga kirganligi munosabati bilan yoki pensiyaga chiqishi munosabati bilan bekor qilinganda ushlab qolinmaydi;
  
• 
  hodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zararni qoplash uchun, agar yetkazilgan zarar miqdori hodimning o'rtacha oylik ish haqidan ortiq bo'lmasa; - hodimning mehnat intizomini buzganligi uchun ish beruvchi o'rtacha oylik ish haqining 20 foizidan ortiq bo'lmagan intizomiy choralarni qo'llashda doir jarimalarni undirish uchun;³
  

Jami yilli daromad solig’i solinadigan daromad solig’ining ob'e tidir. Jismoniy shahslarning jami yillik daromadiga soliq to'lovchi olishi lozim bo'lgan yoki tekinga pul yohud boshqa mablag’lar, shu umladan, yangi tahrirdagi Soliq Kodeksining 171-moddasiga muvofiq, jismoniy shahslarning jami daromadiga quyidagilar kiradi:

-mehnatga haq to'lash tarzidagi daromadlar;

-mulkiy daromadlar;

-moddiy naf tarzidagi daromadlar;

-boshqa daromadlar;

Jismoniy shaxslarning mulkiy daromadiga foizlar, dividendlar bo'yicha, mol-mulkni ijaraga berishdan olinadigan daromadlar, hamda yangi tahrirdagi Soliq Kodeksining 176-moddasiga muvofiq boshqa daromadlar kiradi.¹⁸

O'zbe iston Respubli asi Prezidentining “O'zbe iston Respubli asining

2015 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to'g’risida”gi 2014 yil 4 de abrdagi PQ-2270-sonli qarorining 8ilovasiga muvofiq jismoniy shaxslarning daromadlariga solinadigan soliqni hisoblash uchun progressiv stavkalar belgilangan.⁴

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblab chiqarish uchun soliq stavkasini qo'llash maqsadida eng kam ish haqini miqdori yil boshidan ortib boruvchi yakun bo'yicha (yil boshidan tegishli davrning har bir oyi uchun eng kam ish haqilarining summasi) hisobga olinadi.2014 yil 15 dekabrdan eng kam ish haqi miqdori 118400 so'mni tashkil etadi.

Jismoniy shaxslarning quyidagi daromadlariga soliq solinmaydi.

1. 
   Moddiy yordam summalari:
   

• 
  favqulodda holatlar munosabati bilan beriladigan moddiy yordam summalari - to'laligicha;
  
• 
  vafot etgan hodimning oila a'zolariga yoki oila a'zosi vafot etganligi munosabati bilan hodimga beriladigan moddiy yordam summalari - eng kam ish haqining yigirma baravarigacha miqdorda;
  

2. 
   Yo'llanmalar qiymatini yuridik shaxslar tomonidan to'liq yoki qisman qoplash summalari, turistik yo'llanmalar bundan mustasno,
   
3. 
   Vaqtinchalik bir martalik ishlarni bajarishdan olingan daromadlar, agar bunday ishlarga yollash vaqtinchalik bir martalik ish bilan ta'minlash markazlari ko'magida amalga oshirilayotgan bo'lsa,
   
4. 
   Sanoat mul i ob'e tlariga va sele siya yutug’i patentiga patent egasi bo'lgan jismoniy shaxsning patentni ularning amal qilish muddati doirasida, lekin foydalanish boshlangan kundan e'tiboran quyida ko'rsatilgan davrdan ko'p bo'lmagan muddatda sotishdan olgan daromadi summasi:
   

• 
  ixtirolar va sele siya yutug’idan - besh yil davomida;
  
• 
  sanoat namunasidan - uch yil davomida; - foydali modeldan - ikki yil davomida.
  

Hodimlarning daromadlaridan davlat budjeti foydasiga ushlangan soliq summalarini hisobga olish uchun 21-BHMSga asosan 6410 - “Bud etga to'lovlar bo'yicha qarzlar” passiv schyoti qo'llaniladi. Bu schyotning redit saldosi korxonaning budjetdan bo'lgan qarzini, debet oborot - budjetga o'tkazib berilgan summani, kredit oborot -ishchi va hizmatchilarning mehnat haqilaridan ushlangan soliq summasini ko'rsatadi. ²⁰

O'zbe iston Respubli asi Prezidentining “O'zbe iston Respubli asining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlari prognozi va Davlat budjeti parametrlari to'g’risida”gi 2014 yil 4-dekabrdagi PQ-2270-sonli qarorining 8ilovasiga muvofiq jismoniy shaxslar daromadlarini soliqqa tortishdagi o'zgarishlarni quyidagi jadvalda ko'rishimiz mumkin.²¹