Termiz davlat universiteti metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish asoslari

o‘lchamsiz kattalik 
deyiladi. Bu 
kattalik bir nomdagi kattaliklarning nisbati bilan aniqlanadigan nisbiy (masalan, 
dielektrik o‘tkazuvchanlik), logarifmik (masalan, elektr quvvati va 
kuchlanishining logarifmik nisbati) bo‘lishi mumkin. 
O‘lchamliklarning nazariyasi odatda hosil qilingan ifoda (formula)larni 
tezdan tekshirish uchun juda qo‘l keladi. Ba’zan esa bu tekshiruv noma’lum 
bo‘lgan kattaliklarni topish imkonini beradi. 
 
3 Xalqaro birliklar tizimi 
1960 yili o‘lchov va og‘irliklarning XI Bosh konferensiyasi Xalqaro 
birliklar tizimini qabul qilgan bo‘lib, mamlakatimizda buni SI (SI - Systeme 
international) xalqaro tizimi deb yuritiladi. Keyingi Bosh konferensiyalarda SI 
tizimiga bir qator o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lib, hozirgi holati va birliklarga 
qo‘shimchalar va ko‘paytirgichlar haqidagi ma’lumotlar 1- va 2-jadvallarda 
keltirilgan. 
4 Kattalik birliklarini va o‘lchamlarni belgilash va yozish qoidalari 
Kattaliklarning birliklarini belgilash va yozish borasida standartlar asosida 
meyorlangan tartib va qoidalar mavjud. Bu qoidalar va tartiblar GOST 8.417-
81da atroflicha yoritilgan. 
1-jadval 
Kattalik 
Birlik 
Nomi 
O‘lchamligi 
Nomi 
Belgisi 
Ta’rifi 
Uzunlik 
L
metr 
m 
Metr bu yorug‘lik 1/299792458 svaqt 
oralig‘ida vakuumda bosib o‘tadigan 
masofa
Massa 
M 
kilo-
gramm 
kg 
Kilogramm bu massa birligi bo‘lib 
xalqaro 
kilogramm-prototipining 
massasiga teng
Vaqt 
T 
sekund 
s 
Sekundbuseziy - 133 atomi asosiy 
holatining ikki o‘ta nozik sathlari 
orasidagi bir-biriga o‘tishiga muvofiq 
keladigan nurlanishning 9 192 631 770 
davridir 

---

170 
Elektr toki 
(elektr 
tokining 
kuchi) 
1 
amper 
A 
Amper bu vakuumda bir-biridan 1 m 
oraliqda joylashgan, cheksiz uzun, o‘ta 
kichik dumaloq ko‘ndalang kesimli ikki 
parallel to‘g‘ri chiziqli o‘tkazgichlardan 
tok o‘tganda o‘tkazgichning har1 m 
uzunligida 2

10
-7
N ga teng o‘zaro ta’sir 
kuchini hosil qila oladigan o‘zgarmas tok 
kuchi 
Termodinami
k harorat 
θ 
kelvin 
K 
Kelvin bu termodinamik harorat birligi 
bo‘lib, usuvning uchlanma nuqtasi 
termodinamik 
haroratning 
1/273,16 
qismiga teng 
Modda 
mikdori 
N 
mol 
mol 
Mol bu massasi 0,012 kg bo‘lgan uglerod 
– 12 da qancha atom bo‘lsa, uz tarkibiga 
shuncha elementlarini olgan tizimning 
modda miqdoridir. Molni tadbiq etishda 
elementlari guruhlangan bo‘lishi lozim va 
ular atom, molekula, ion, elektron va 
boshqa zarrachalar guruhlaridan iborat 
bo‘lishi mumkin 
Yorug‘lik 
kuchi 
J 
kandela 
cd 
Kandela bu berilgan yo‘nalishda 540-
10Hz 
chastotali 
monoxramatik 
nurlanishni 
tarqatuvchi 
va 
shu 
yo‘nalishda energetik yorug‘lik kuchi 
1/683 
W/sr
ni tashkil etuvchi manbaning 
yorug‘lik kuchidir
1. Kelvin temperaturasidan (belgisi T) tashqari t=T-To ifoda bilan 
aniqlanuvchi Selsiy temperaturasi (belgisi t) qo‘llaniladi, bu yerda ta’rifi 
bo‘yicha T=273,15 K. Kelvin temperaturasi kelvinlar bilan Selsiy temperaturasi - 
Selsiy graduslari bilan ifodalanadi(xalqaro va o‘zbekcha belgisi °S). O‘lchovi 
bo‘yicha Selsiy gradusi kelvinga teng. Selsiy gradusi bu «kelvin» nomi o‘rniga 
ishlatiladigan maxsus nom. 
2. Kelvin temperaturalarining ayirmasi yoki oralig‘i kelvinlar bilan 
ifodalanadi. Selsiy temperaturalarining ayirmasi yoki oralig‘i kelvinlar bilan 
ham, Selsiy graduslari bilan ham ifodalashga ruxsat etiladi. 
3. Xalqaro amaliy temperatura
belgisini 1990 yilgi xalqaro temperatura shkalasida 
ifodalash uchun, agar uni termodinamik temperaturadan farqlash lozim bo‘lsa, unda 
termodinamik temperatura belgisiga «90» indeksi qo‘shib yoziladi (masalan, 
T
90
yoki 
t
90
)