Termiz davlat universiteti iqtisodiyotva menejment kafedrasi

18.3 Milliy daromadni taqsimlash, qayta taqsimlash va oxirgi foydalanish statistikasi
Ma’lum davrda (masala,bir yilda ) yaratilgan milliy daromad jamiyat a’zolarining tadbirkorlarning ,korxonalarning, toshkilotlarning, muasassalarning va davlatning daromadi sifatida taqsimlanadi. Bunda jarayonni statistika taqsimlash va qayta taqsimlashga ajratadi.
Milliy daromadni birlamchi taqsimlash uni o’zi yaratilgan sohalar: mahsulot ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi soha xodimlari va korxonalari o’rtasida amalga oshiriladi. Ular tamonidan olingan daromad birlamchi bo’lib hisoblanib va uning hajmi har xil doim mamlakat ichida yaratilgan milliy daromad hajmiga teng bo’ladi.
Statistika birlamchi daromadlarni quyidagi guruhlarga ajratadi:

1. 
   Mamlakatning birlamchi daromadlari:
   
   1. 
      Ishlab chiqarishdagi ish haqi fondi va boshqa fondlardan to’langan to’lovlar;
      
   2. 
      Tadbirkorlarning o’z faoliyatini natijasida olgan sof daromadlari;
      
   3. 
      Mulkdan olingan daromadlar(renta,foizlar,divedentlar va h.k.)
      
2. 
   Ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’ratuvchi korxonalarning birlamchi daromadlari:
   
   1. 
      Korxonalarning birlamchi daromadlari;
      
   2. 
      Fermer va dehqon xo’jaliklarining birlamchi daromadlari;
      
   3. 
      Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarning birlamchi daromadlari.
      

Milliy daromadni bunday birlamchi taqsimlash,uni taqsimlash jarayonini tugata olmaydi,chunki bunda ayrim soha tarmoqlari va ularning xodimlari nafaqaxo’rlar,talabalar,o’quvchilar hech qanday daromadga ega bo’lmaydilar. SHuning uchun milliy daromdni qayta taqsimlash zarur bo’ladi.
Milliy daromadni qayta taqsimlash jarayoni bir necha yo’llar bilan amalga oshiriladi.
1.Davlat byudjetining daromadlarini tashkil etish bilan bu milliy daromadni qayta taqsimlashning muhim va asosiy yo’lidir.
Bu daromad asosan xo’jalik tushumlaridan tashkil topadi(qo’shimcha qiymat solig’i,mulk,er solig’i,fermer va dehqon xo’jaliklarining daromad solig’i)
Byudjetning qolgan qismi aholi daromadlaridan olinadigan (soliqlar,davlat zayomlari,omonat kassa jamg’armalarining ortishi va h.k)
Davlat byudjetida to’plangan mablag’larning taxminan 40- 45 %i kapital mablag’lar saqlash,taxminan 40 %idan yuqorisi ijtimoiy madaniy ishlar 10%idan ortig’i mudofaa uchun qolgan 1-1,5% i davlatni boshqarish uchun sarflanadi.
2.Aholiga xizmat ko’rsatish yo’li bilan milliy daromadni qayta taqsimlash.
Aholi bir qancha bepul xizmatlar bilan birga to’lovli xizmatlardan ham foydalaniladi.Yo’lovchi transporti,aloqa,maishiy xizmatlar, davolash va ta’lim muasassalari xizmatlaridan aholi foydalanishi bunga yaqqol misol bo’la oladi.
Bularning xizmatiga aholi haq to’lab, o’z daromadining bir qismini ana shu xizmat ko’rsatadigan soha korxonalariga to’laydi va bu ularning daromadini tashkil etadi.
Milliy daromadni bunday taqsimlash va qayta taqsimlash mamlakatda korxonalarning tashkilotlar va aholining oxirgi daromadlari tashkil topadi.
Statistika hisoblar yordamida bu jarayonlarni chuqur o’rganadi: milliy daromad ular ixtiyoridagi absalyut summasini va nisbiy ko’rsatkichini aniqlaydi. Aholi olgan daromadni statistika uning turli guruhlari bo’yicha o’rganadi va bu aholining turmush darajasi xaqida xulosa chiqarish imkonini beradi.
Milliy daromad bizning mamlakatimizda mehnatkashlarniki hisoblanadi va u mehnatkashlar ixtiyoriga yoki to’g’ridan to’g’ri yoki davlat ixtiyoriga tushib, so’ngra mehnatkashlarning ehtiyojini qondirish uchun ishlatiladi. Milliy daromadning taxminan 1\5 qismi mehnatkashlarning shaxsiy moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatilsa,4\5 qismi ishlab chiqarishni kengaytirish va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi.
Taqsimlangan milliy daromad natijasida aholining ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi.milliy daromadni oxirgi foydalanish uni ishlatish va jamg’arishdir.
Milliy daromad ma’lum moddiy ne’matlardan tashkil topar ekan,uni ishlatish ham ma’lum moddiy asosga ega bo’ladi.
1) Moddiy ne’matlar joriy ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish ehtiyojlari uchun ishlatiladi.U joriy yashash va uning darajasini oshirish imkonini beradi.Aholi oziq ovqat,kiyim kechak,yoqilg’i,elektr energiya, madaniy mollarni,imoratlarni ,uzoq muddat xizmat qiladigan buyumlarni o’z ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatadilar.
Statistika bunda asosan jon boshiga to’g’ri keladigan mahsulotlarni natural ko’rsatkichlarda hisoblaydi. Umumiy foydalanish esa qiymat shaklida o’rganiladi.
Statistika istemolni o’rganish uchun ko’p manbalarga ega:

1. 
   Mahsulot va xizmatlar savdosining aylanish ma’lumotlariga;
   
2. 
   Jamoa a’zolariga berilgan mahsulotlarning natura ko’rsatkichi;
   
3. 
   Deg’qon bozori savdosi ma’lumotlari;
   
4. 
   Mehnatkashlar oilalari daromadlarini kuzatish matriallari;
   

Mamlakatimizda doimo tanlama tarzda 90000 oila hayoti kuzatib turiladi.Bu oilalarda har kuni turmush va xaravjatlar yozib turiladi,hamda ularning ma’lumotlari statistika organlarida guruhlarga ajratilib o’rganiladi.
Istemolning ikkinchi qismi buxizmat ko’rsatuvchi soha korxonalaridagi yoqilg’i,elektr energiya,imoratlarning eskirishi va h.k.lardir.
a) Aholi xizmatidagi korxonalarda ishlatilishi (maktablar,teatrlar, kasalxonalar,sanatoriyalar).Bularni aholining shaxsiy istemoliga qo’shish mumkin.
b) Ilmiy tashkilotlar va davlatni boshqarish tashkilotlardagi istemol
2) Milliy daromaddan oxirgi foydalanish deyilganda faqatgina istemol qilish emas,moddiy ne’matlarni jamg’arish ham tushiniladi. Mamlakatimiz ko’p avlodlar mehnati tufayli jamg’arilgan juda katta hajmdagi moddiy ne’matlarga ega va ular milliy boyligimizning bir qismini tashkil etib,uni yanada ko’paytirish uchun ishlatiladi. Natijada yana yangi binolar,inshoatlar,mashina uskunalar,xom ashyo,matriallar,yoqilg’i,yashash uylari,maktablar,kasalxonalar soni ortadi.