Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti

Tugatilish qiymati chiqib ketishga doyr kutilayotgan xarajatlarni chiqar] tashlagan xrlda aktivning foydali xizmati natijasida uni tugatish paytida pay, bo‘ladigan aktivlarning taxmin kilinayotgan qiymatidir.
Qoldiq qiymati aktiv xisob va hisobotda aks ettiriladigan jamgarilp amortizatsiyani chiqarib tashlangan xrlda nomoddiy aktivlarning dastlabki yoki jor* qiymatidir.
O‘rnini koplash qiymati korxona aktivdan keyinchalik foydalanish hisobi koplashni muljallayotgan summa, shu jumladan tugatilish qiymati. Nomoddiy aktiv pul xarid kilinsa, uning qiymati kontraktda ikqilamchi bozorda faol ishlayotgan shu singar aktivga aniqlangan bozor narxi bo‘yicha ko‘rsatilishi mumkin.
Nomoddiy aktiv xo‘jalik yurituvchi sub’ektning o‘zi tomonidan yaratilgan va un yaratish chiqimlarini aniq belgilash mumkin bo‘lgan xrllarda nomoddiy aktiv xdkiki tannarx bo‘yicha aks ettiriladi. Nomoddiy aktiv qiymatini belgilash mumkin bulga xollarda u aktiv sifatida alohida modda bilan aks ettirilmaydi. Korxona tomonida gudvill aktiv sifatida aks ettirilmaydi, chunki u korxonani sotib olish paytida xari qilish narxi bilan mazkur sub’ektni tashkil kiluvchi aktivlarning haqikiy narx o‘rtasidagi tafovut sifatida yuzaga keladi. Ba’zi vaqtlarda nomoddiy aktivlarni kayt; baholashga exo‘tiyoj tugiladi. Nomoddiy aktivni kayta baholaganda nomoddiy aktivnin butun zanjiri kayta baholanishi kerak Kayta baxrlash natijasida nomoddiy aktiv balans qiymati ko‘paygan holda ushbu ko‘payish avvalgi baxo‘odan oshadigan summada «Zaxira sarmoya xo‘isobvaragining kreditida aks ettirilishi lozim. Kayta baxrlash natijasida nomoddiy aktivning balans qiymati kamaygan bo‘lsa, bu kamayish avvalgi bahodan oshadigan summada xarajat sifatida tan olinadi.
♦ Nomoddiy aktivlar harakatini hisobga olish
Nomoddiy aktivlarni buxgalteriya hisobida xo‘isobga olish uchun quyidagi Hisobvaraqlar ochilgan:
0410-«Patentlar, nou-xau va litsenziyalar»
0420-«Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari»
0430-«Dasturiy ta’minot»
0440-«Er va tabiat resurslaridan foydalanish xukuki» 0450-«Tashkiliy xarajatlar»
0460-«Franshizalar»
0470-«Mualliflik xukuklari»
0480-«Gudvi.ll»
0490-«Boshqa nomoddiy aktivlar».
Nomoddiy aktivlarning kirim qilinishi quyidagi kurinishlarda bo‘ladi:
♦ Korxona tomonidan yaratilishi;
Boshqa korxonalardan sotib olish;
Tekinga olish;
Nomoddiy aktivni muassislar tomonidan korxonaning ustav kapitaliga ularning pi tarzida yoki aktsiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritish.
Nomoddiy aktivlarni kirim qilishda quyidagi xujjatlar rasmiylashtiriladi:
Nomoddiy aktivlar korxona tomonidan yaratilganida - nomoddiy aktivni barpo etish
to‘g‘risidagi shartnoma; korxona rahbarining barpo etilgan ob’ekt to‘g‘risidagi xujjatga
maxfiylik maqomini berish va bu xujjatlardan foydalanuvchilar doirasini cheklab kuyish
yuli bilan ob’ektni nou-xau sifatida xizmat yoki tijorat siri rejimini ta’min-rSh1
to‘g‘risidagi muxofaza xujjati; ob’ektni barpo etishga ketgan xarajatlarni tasdiklovchi
xujjatlar; ob’ektni kirim kilib olish to‘g‘risidagi dalolatnoma va
Pulga sotib olingan takdirda - xukuklar berilganligi to‘g‘risidagi shartnoma, amalga
(oshirilgan to‘lovlarni tasdiklovchi xujjatlar, qabul kilib olish dalolatnomasi; .
Tekinga olingan takdirda - xukukdar berilganligi to‘g‘risidagi shartnoma, qabul kilib lnsh dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi;
Nomoddiy aktivni muassislar tomonidan korxonaning ustav fondiga ularning ulushi tarzida yoki aktsiyalarning haqini to‘lash hiobigas kiritilganida - ta’sis xujjatlari, ul kilib olish dalolatnomasi va baholash dalolatnomasi.
Tegishli shartnomalar asosida korxona mutaxassislari va chetdan jalb etilgan mutaxassislar kuchi bilan barpo etilgan nomoddiy aktivlar ob’ektlari 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0410-0490-xisobvarakdar debeti bo‘yicha haqikiy tannarxiga karab nomoddiy aktivlar sifatida kirim nlinadi. Boshqa korxona va shaxslardan sotib olingan nomoddiy aktivlar 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» hisobvarag‘ining krediti bilan korrespondentsiyada 0410-0490-■hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirim qilinadi.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyati 2001 yil sentyabr oyida qiymati 5000ming sumlik dasturiy ta’minotni o‘zga tashkilotdan sotib oldi va uni balansga qabul kilib oldi. Ushbu muomalaga hisobda quyidagicha provodka beriladi: :
♦ Nomoddiy aktiv xarid kilindi:
D-t 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» - 5000 sum
K-t 6990-«Boshqa majburiyatlar» - 5000 sum.
♦ Nomoddiy aktiv balansga qabul kilindi:
D-t 0430-«Dasturiy ta’minot» - 5000 sum
K-t 0830-«Nomoddiy aktivlarni sotib olish» -5000 sum.
Boshqa korxona yoki jismoniy shaxslardan tekinga, shuningdek xukumat organlarining subsidiyasi sifatida olingan nomoddiy aktivlar 8530-«Tekinga olingan mol-mulk» hisobvarag‘i bilan korrespondentsiyada 0410-0490-hisobvaraqlar debeti bo‘yicha kirim qilingan sanada ekspert yuli bilan, bozor qiymati bo‘yicha belgilangan bahoda aks ettiri-ladi. Ta’sischilar ustav fondiga ulush sifatida kiritgan yoki aktsiyalar haqini to‘lash hiobigas bergan nomoddiy aktivlarni kirim qilish 4610-«Muassislarning ustav sarmoyasiga ulushlar bo‘yicha qarzlari» hisobvarag‘i krediti hamda 0410-0490-hisobvaraqlar debetida aks ettiriladi.
Mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish yoxud tashkilotni bonshcharish uchun foydalanilmayotgan nomoddiy aktivlar ob’ektlarining qiymati buxgalteriya balansidan hisobdan chiqarilishi kerak
Quyidagi xo‘jalik operatsiyalari natijasida nomoddiy aktivlar ob’ektlarining qiymati korxona aktivlari tarkibidan chiqib ketadi:

• 
  realizatsiya, ya’ni xukukdarni berish to‘g‘risidagi shartnoma asosida iqtisodiy ma’noda
  sotganda va yuridik ma’noda egalik hukuki tuxtatilganida;
  

• 
  bundan buyon foydalanish maqsadga muvofiq emasligi sabablariga ko‘ra hisobdan chiqarilganida;
  

♦ nomodtsiy aktivning amal qilish muddati tugagach hisobdan chiqarilganida;
♦ boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush sifatida qo‘shilganida;
♦ xukuklarni berish to‘g‘risidagi shartnoma asosida boshqa shaxslarga tekink
rilganida.
Nomoddiy aktivlarni hisobdan chiqdrilishi bilan bog‘liq operatsiyalarni b teriya Hisobida aks ettirish uchun quyidagi xujjatlar rasmiylashtiriladi:

• 
  egalik qilish xukuki boshqalarga berilganida - xukukni boshqa birovga
  to‘g‘risidagi shartnoma, xaq olinganligini tasdiklovchi to‘lov xujjati va boshqa xujj
  xukukni boshqalarga berish qiymatini baholash to‘g‘risidagi mustaqil baholovchi xul
  chiqib ketish dalolatnomasi;
  

• 
  amal qilish muddati tugatilganligi tufayli hisobdan chiqarilganida - xis
  chiqarish to‘g‘risidagi dalolatnoma;
  
• 
  boshqa korxonalarning ustav kapitaliga quyganida - ta’sis xujjatlari, foyda
  huquqini boshqa birovga berish to‘g‘risidagi shartnoma, foydalanish hukukini bog‘liq
  berish qiymatini baholash to‘g‘risidagi mustaqil baholovchi xulosasi, foyda
  huquqini berish to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha qabul kilib olish-topshirish
  dalolatnomasi, chiqib ketish dalolatnomasi;
  
• 
  tekinga berilgan takdirda - foydalanish hukukini boshqa birovga berish to‘g‘ris
  shartnoma, foydalanish huquqini berish to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha qabul kilib
  topshirish dalolatnomasi, chiqib ketish dalolatnomasi.
  

Nomoddiy aktivlar chiqib ketganida ularning dastlabki qiymati nom> aktivlarni Hisobga olishning tegishli hisobvaraqlari kreditidan 9220-«Boshqa akt! ning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i debetiga hisobdan chiqarr Nomoddiy aktivlarni chetga sotishdan tushgan tushum 9220-«Boshqa aktivla realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» hisobvarag‘i krediti bo‘yicha 4890-« shaxslarning qarzlari-joriy kismi» va 0990-«Boshqa Ueoq muddatli debitorlik qarz hisobvaraqlari bilan korrespondentsiyada aks ettiriladi.
Nomoddiy aktivlar chiqib ketganida ular bo‘yicha hisoblangan eskirish sud 0510-0590-hisobvaraqlari debetidan 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va 601 chiqib ketishi» hisobvarag‘i kreditiga hisobdan chiqariladi.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida may oyida dasturiy ta’minot xisobdan chiqarildi: balans qiymati 2000ming sum, eskirish qiymati 1500ming sum. Nomoddiy aktiv sotish qiymati 3000ming sum. Moliyaviy natijani aniqlab, muomalaga quyidagicha provodka (ming so‘mda) beramiz:
♦ dasturiy ta’minotning sotish qiymatiga:
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy kismi» - 3000 sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 3000 sum.
♦ balans qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2000 sum
K-t 0430-«Dasturiy ta’minot» - 2000 sum.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0530-«Dasturiy ta’minotning eskirishi» -1500 sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1500 sum.
♦ dasturiy ta’minotni sotishdan foyda olindi (3000+1500-2000)=2500 sum:
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2500 sum
K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foy
2500 sum.
Agarda korxona dasturiy ta’minotni 300 ming sumga sotganida, moliyaviy na quyidagiga teng bo‘lar edi:
♦ dasturiy ta’minotning sotish qiymatiga;
D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy kismi» - 300 ming sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 300ming sum.
Sh balans qiymati hisobdan chiqarildi:
I-t 9220-«Boshka aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 2000 sum
K-t 0430-«Dasturiy ta’minot» - 2000 sum.
♦ eskirish qiymati hisobdan chiqarildi:
D-t 0530-«Dasturiy ta’minotning eskirishi» - 1500 sum
K-t 9220-«Boqaa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 1500 sum.
♦ dasturiy ta’minotni sotishdan zarar kurildi (300+1500-2000)= -200ming sum:
D-t 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» - 200ming sum
K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 200ming sum.