3. Asosiy vositalar amortizatsiyasi (eskirishi) hisobi Amortizatsiya asosiy vositaning foydali xizmat muddati davomida amortizatsr qiymatini muntazam ravishda taqsimlash va kuchirish kurinishida eskirishning kiyme ifodasidir. Asosiy vositaning amortizatsiya qiymati taxmin kilinayotgan tugatilish kdp matini chiqarib tashlagan holda aktivning dastlabki qiymati yoki moliyaviy Hisobotlaro‘ ko‘rsatilgan qiymat urnini bosadigan boshqa qiymatning summasidir. Asosiy vositaniv eskirishi bilan amortizatsiya o‘rtasida mustaxkam al oka bor. Biroq ular bir xil tushunchala emas. Eskirish asosiy vositalaridan foydalanish vaqtida ularning texnik ishlab chiqarshch xossalarini asta-sekin yukotish jarayonini aks ettiradi. Amortizatsiya ancha murakka jarayon bulib, iste’mol qilingan asosiy vositalar qiymatini ularning eskirishig muvofiq ravishda mahsulot tannarxiga, davr xarajatlariga o‘tkazish, iste’mol kilinga asosiy vositalarning urnini koplash maqsadida pul fondini jamgarish jarayonini aks ettiradi. Demak eskirish amortizatsiyaning dastlabki shart-sharoitidir.
Asosiy vositalarning eskirishi ikki xil bo‘ladi:
Jismoniy eskirish;
Ma’naviy eskirish.
Jismoniy eskirish deb, asosiy vositalarning atmosfera sharoitlari ta’sirida v
ulardan foydalanish jarayonida uning moddiy tuzilishida ichki o‘zgarishlar (zanglas
chirish) sodir bo‘lganda boshlangich holatining yukrlishiga aytiladi. Jismoniy eskirga
asosiy vositalardan foydalanish jarayonida ham, ular foydalanmayotgan xollarda ham sodn
bo‘lishi mumkin. Asosiy vositalarning ma’naviy eskirishi deb, ularning texnikavya
tavsifi hamda iqtisodiy samaradorligining davr talabidan, ya’ni haqdkatdan orkaa
kolishiga aytiladi. Ma’naviy eskirish ikki xil bo‘lishi mumkin. Birinchisi - shu kab
asosiy vositalarni kayta ishlab chiqarishning arzonrokda tushishi natijasida ula
qiymatining kamayishi bo‘lsa, ikkinchisi - yangi va ilgorrok asosiy vositalarni jori
kilish va ularning texnikaviy jihatdan orkada kolishi natijasida qiymatining pasayr
ketishi Hisoblanadi. Umuman olganda, asosiy vositalarga eskirish hisoblashishning asosi
maqsadi bu turdagi aktivlarni kayta tiklash va kayta ishlab chiqarishdir. O‘zbekiston
Respublikasi Soliv Kodeksining 23-moddasiga binoan asosiy vositalarning amortizatsiya
normalari quyidagicha belgilangan:
Asosiy vositalarga eskirish hisoblashda «Asosiy vositalar» nomli 5-son BXMS hamda O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga amal qilish lozim.
Quyidagi asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblanmaydi.Er, kutubxona fondi, mahsuldor hayvonlar
Byudjet tashkilotlari, shu jumladan, ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik va texnologik tashkilotlarning vositalari
Belgilangan tartibda konservatsiyaga o‘tkazilgan asosiy vositalar; To‘lik amortizatsiyalangan asosiy vositalar.
To‘g‘ri chiziqli usul asosiy vositani foydali ishlatishning butun davri mobaynida ekirishning doimiy summalarini hisoblab yozishdan iborat.
Kamayib boruvchi qoldik usuli bo‘yicha muntazam hisoblab yozilayotgan summalar foydali ishlatish muddati davomida kamayadi.
Bajarilgan ishlar hajmiga mutanosib ravishda hisoblab yozish usuliga binoan amortizatsiya miqdori faqat asosiy vosita qancha marta ishlatilishiga yoki qancha mahsulot birligi ishlab chiqarilishi kutilayotganiga bog‘lik bo‘ladi.
Kumulyativ usulda amortizatsiya summasi hisoblashish koeffitsientining maxraji bo‘lgan ob’ektning xizmat muddati yigindisi bilan aniqlanadi. Bu koffitsientning suratida ob’ektning xizmat muddati oxirigacha koladigan yillar soni teskari tartibda ko‘rsatiladi. Amortizatsiyani hisoblashishda uning tugatilish qiymatiga e’tibor berish lozim. Agar boshqa summani ishonchli tarzda Hisob-kitob qilish mumkin bulmasa, asosiy Yositaning qoldik qiymati nolga teng bo‘ladi.
To‘g‘ri chiziqli usulda amortizatsiya hisoblashish. To‘g‘ri chizikli usul deb tugatilgan qiymati ayrilgan asosiy vositalar ob’ekti qiymatini davrlar bo‘yicha foydalanish muddati davomida teng nisbatda hisoblashish usuliga aytiladi. Amortizatsiya summasi amortizatsiyalanayotgan qiymatni (tugatish qiymati ayrilgan ob’ektning dastlabki qiymatini)ko‘zda tutilgan foydalanish davrlari soniga bo‘lish yuli bilan topiladi:
Yillik amortizatsiya summasi = (dastlabki qiymati-tugatish qiymati) /xizmat qilish muddati.
Misol. «Bobur» xissadorlik jamiyatida asosiy vositaga eskirish xisoblash bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar mavjud;
Asosiy vositaning balans qiymati - 5000 ming sum;
Tugatilish qiymati - 200 ming sum;
Xizmat muddati - 5 yil.
Yillik amortizatsiya summasi = (5000-200)/5= 960 ming sum.
