Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

6. Baholash va kalkulyasiyaning mahsulot tannarxini aniqlashdagi o‘rni. 

Kalkulatsiya orqali mahsulot tannarxi aniqlanadi va foyda miqdori aniqlanishi uchun asos 

hisoblanadi.  Bundan  ko‘rinib  turibdiki,  kalkulatsiya,  tannarx  va  xarajat  so‘zlari  o‘zaro 

bog‘langandir. SHuning uchun xarajatlar va ularning iqtisodiy mazmuni, guruhlanishi to‘g‘risida 

tushunchaga ega bo‘lish maqsadga muvofiqdir.  «Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish 

va  uni  sotish  bilan  bog‘liq  xarajatlar  tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllanish  tartibi 

to‘g‘risida»gi nizomga asosan xarajatlar ishlab chiqarish va davr xarajatlariga bo‘linadi.

 

Mahsulot  tannarxiga  kiritiladigan  bevosita  va  bilvosita  moddiy  xarajatlar,  bevosita  va 

bilvosita  mehnat  xarajatlari,  shuningdek  boshqa  xarajatlar  moddalari  mavjud  bo‘lib,  ular 

Nizomda keng yoritilgan. Ob’ekt tannarxi kalkulyasiya qilinayotganda uning qay darajada aniq 

bo‘lishi  hisobni  tugri  yuritilishiga,  xarajatlarni  tegishli  schetlarda  aks  ettirilishiga  bog‘liqdir. 

Bunga erishish uchun xarajatlar analitik hisobini to‘g‘ri  yulga qo‘yish, xarajatlar bilan bog‘liq, 

xo‘jalikni  yaxshi  yulga  qo‘yish,  shuningdek  xarajatlar  moddalarini  guruhlanishini  yaxshi 

o‘zlashtirib olish kerak bo‘ladi. 

  

Maxsulot  tannarxining  to‘g‘ri  aniqlash  uchun  xarajatlarni  davrlar  bo‘yicha  to‘g‘ri 

taqsimlash kerak bo‘ladi. Bunday holat gazeta va oynomalar uchun korxonalar obunasi davrida, 

shuningdek,  yangi  mahsulot  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq  xarajatlar  sarflangan  davrda  yuzaga 

keladi. 

 

Ma’lumki  korxonalar  obunani  yilni  oxirgi  oylarida  amalga  oshiradilar,  obuna  to‘lovlari 

ham  shu  oylarda  to‘lanadi.  Vaxolanki,  obuna  kelgusi  yilning  12  oyi  uchun  mo‘ljallangandir. 

SHuning  uchun  ham  obuna  to‘lovlarini  kelgusi  yil  12  oyi  uchun  taqsimlab  chiqish  ishlab 

chiqarilayotgan  mahsulot  tannarxiga  tegishli  xarajatlarni  qo‘shish  maqsadlidir.  Agar  to‘langan 

---

obuna  xaqlari  shu  to‘langan  oyda  ishlab  chiqilgan  mahsulotlar  tannarxiga  birdaniga  qo‘shilsa, 

shu oydagi mahsulotlar tannarxini sun’iy ravishda oshib ketishiga olib kelishi tabiiydir. 

 

Ahamiyat  berib  qaralsa,  obuna  xarajatlari  kelgusi  davrga  tegishligiga  ishonch  xosil 

qilinadi.  SHunga  uxshash  xarajatlar  hisobi  uchun  «Kelgusi  davr  xarajatlari»  3100  –  schet 

mo‘ljallangan. Xarajatlar amalga oshirilganda, hisobi «Kelgusi davr xarajatlari» 3100 – schetda 

yuritiladi. Xarajat mahsulot tannarxiga qo‘shilishi kerak bo‘lgan davrda, kelgusi davr xarajatlari 

schetidan joriy davr xarajatlari schetiga o‘tkazib boriladi. 

  

Kelgusi davr bilan bog‘liq xarajatlarga yana qo‘yidagi misolni keltirish mumkin. Sanoat 

ishlab  chiqarish  korxonasida  yoki  umumiy  ovkatlanish  korxonasida  yangi  mahsulot  ishlab 

chiqarish  bilan  bog‘liq  xarajatlar  (xom  ashyo,  mehnat  xaqi  va  xakozo)  joriy  davrda  ishlab 

chiqarilayotgan  mahsulotlar  tarkibiga  kiritilsa,  tannarx  noto‘g‘ri  hisoblanishiga  olib  keladi. 

YAngi  mahsulot  turi  tajriba  va  turli  boshqa  tekshiruvlardan  o‘tib,  uni  keng  miqyosda  ishlab 

chiqarish  yo‘lga  qo‘yilganidan  so‘ng,  kelgusi  davr  xarajatlari  schetiida  hisobga  olib  qo‘yilgan 

xarajatlar summasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga bir necha davr (oylar) davomida 

taqsimlab boriladi. 

  Korxonada  mavjud  bo‘lgan  asosiy  vositalar  jismoniy  eskirishi  natijasida  ta’mirlash 

ishlarini  bajarilishi  talab  etiladi.  Asosiy  vositalarni  kapital  ta’mirlash  ishlari  ko‘p  miqdordagi 

xarajatlar  sarflanishini  e’tiborga  olsak,  ta’mirlash  ishlari  bajarilgan  davrdagi  xarajatlarni,  ya’ni 

mahsulot tannarxini birdaniga oshib ketishi kuzatiladi. Mahsulot tannarxini bir davrda birdaniga 

oshib  ketishini  oldini  olish  maqsadida,  asosiy  vositalar  ta’mirlash  ishlari  yuzasidan  zahira 

hisoblab boriladi. 

 

Zahira hisoblash O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi ruxsati bilan tashkil etiladi. 

Zahira  hisobini  yuritish  uchun  -  8910  «Kelgusi  davr  to‘lovlari  va  xarajatlari  yuzasidan  zahira» 

passiv  scheti  mo‘ljallangan.  Zahira  hisoblanganda  ham  shu  oydagi  xarajat  (Debet  2010,  2310, 

2510,  9400)  hamda  zahira  (KREDIT  8910  )  ko‘payadi.  SHunday  qilib,,  har  oyda  ma’lum  bir 

miqdorda  mahsulot  tannarxiga  qo‘shib  borish  natijasida  vujudga  kelgan  zahira  hisobidan 

ta’mirlash ishlari bajariladi. U vaqtda xarajat ko‘paymaydi, balki, zahira summasi kamayadi. 

 

Zahiralar  ko‘rinishidagi  xarajatlarga  ishchi  va  xodimlarni  mehnat  ta’tili  kunlari  uchun 

hisoblanadigan mehnat xaqi xarajatlarini ham misol tariqasida keltirish mumkin. 

 

Ma’lumki, mehnat kodeksiga ko‘ra, ishchi va xodimlar bir yilda bir mehnat ta’tilini olish 

huquqiga egadir. 

 

Ba’zi  bir  korxonalarda  ishchilar  soni  ko‘p  bo‘ladi,  bizga  ma’lumki,  kupchilik  shaxslar 

mehnat ta’tilini yoz oylarida olishga xarakat qiladi. Agarda mehnat xaqlari mahsulot tannarxiga 

qo‘shilishini e’tiborga olsak, yoz oyida ishlab chiqilayotgan mahsulot tannarxini sun’iy ravishda 

birdaniga  oshib  ketishi  ro‘y  berishini  tushunish  mumkin.  Sababi  mehnat  ta’tiliga  chiqqan 

xodimlarga  ham,  ular  o‘rniga  mehnat  qilayotgan  xodimlarga  ham  mehnat  haqi  hisoblanishi 

kerak.  Sun’iy  ravishda  mahsulot  tannarxini  mehnat  ta’tili  kunlari  uchun  hisoblangan  xarajatlar 

hisobiga  oshib  ketishini  oldini  olish  maqsadida  zahira  hisoblab  boriladi.  Zaxira  umumiy 

summasi  yig‘ilishi  uchun  bir  miqdorda  oyma-oy  mahsulot  tannarxi  oshishi  hisobiga  zahira 

hisoblab boriladi. 

 

Mehnat  ta’tili  uchun  ish  xaqlari  hisoblanayotgan  oyda  xarajat  ko‘paymasdan  zahira 

summasi kamayadi va shu yul bilan mahsulot tannarxini sun’iy ravishda oshishining oldi olinadi.