Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

yoki 

saldo

  deb  ataladi.  Ayrim  hollarda  ba’zi  bir  schyotlarda  saldo  bo‘lmasligi  ham 

mumkin.  Debet  va  kreditda  aktiv  yoki  passsivlarning  tarkibidagi  o‘zgarishlar  aks 

ettiriladi.  Hisobot  davri  ichida schyotning debet  qismida  yozilgan  summalar 

debet  oborot

, 

kredit qismiga yozilgan summalarini 

kredit oborot

 deb ataladi.”

4

 

Korxona  faoliyati  yoppasiga,  uzluksiz  hisob  qilib  borilar  ekan,  korxona  barcha  mulkini 

qo‘rganib, ularni xususiyatlarini yaxshilab anglab etmoq kerakdir. Korxona mulklari hisobi to‘liq 

yuritilar ekan, hisob ishlarini osonlashtirish, oqilona tashkil etish maqsadida schetlar rejasi ishlab 

chiqilgandir. SHuni nazarda tutmoq kerakki, buxgalteriya hisobi milliy standarti ishlab chiqilishi 

va  hayotga  tadbiq  etilishi  zaruriy  xol  bo‘lganidek,  schetlar  yangi  rejasini  ishlab  chiqish  ham 

zarur bo‘lib qoldi va bu schetlar yangi rejasi kelgusida korxonalar moliya xo‘jalik faoliyatining 

buxgalteriya hisobida qo‘llanilishi nazarda tutilmoqda.  

Schetlar rejasi 4 qism va 9 bo‘limdan iborat. Schetlar rejasining qismlari quyidagilardir: 

1-qism. Uzoq muddatli aktivlar. 

2-qism. Joriy aktivlar. 

3-qism. Majburiyatlar. 

4-qism. Xususiy kapital (mulk). 

5- qism. Moliyaviy natijalarni shakllanishi va ishlatilishi. 

6- qism. Balansdan tashkari schetlar. 

Schetlar rejasidagi bo‘limlar quyidagicha nomlangan: 

 

1-bo‘lim. Asosiy vositalar, nomoddiy va boshqa uzoq muddatli aktivlar. 

2-bo‘lim. Tovar-moddiy zahiralari.  

3-bo‘lim. Kelgusi davr sarflari va muddati uzaytirilgan sarflarning joriy qismi. 

4-bo‘lim. Olinadigan schetlar.  

5-bo‘lim. Pul mablag‘lari, qisqa muddatli investitsiyalar va boshqa joriy aktivlar. 

6-bo‘lim. Joriy majburiyatlar. 

7-bo‘lim. Uzoq muddatldi majburiyatlar 

8-bo‘lim. Kapital (mulk), foyda va zahiralar 

9-bo‘lim. Daromad va xarajatlar 

Schetlar  rejasini  bilish  nafaqat  buxgalterlar,  balki  auditorlar,  soliqchilar  qisman  tashqi 

foydalanuvchilar (aksiyadorlar, ta’sischilar) uchun ham kerakdir.  

Schetlarning tuzilishi.

  

Schetlar tuzilishiga ko‘ra ikkiga ajratiladi: 

1.

 

Aktiv schetlar – xo‘jalik mablag‘larini aks ettiruvchi schetlar. 

2.

 

Passiv  schetlar  –  xo‘jalik  mablag‘larini  tashkil  topish  manbalarini  aks  ettiruvchi 

schetlar. 

 Aktiv va Passiv schetlarini tuzilishi qo‘yidagi sxema orqali aks ettiriladi.  

 

  D t     Aktiv    K t                                                             Dt      Passiv         Kt 

 

 + 

- 

- 

+ 

 

 

 

YUqorida  ko‘rinib  turganidek,  xar  ikkala  turdagi  schetlarning  ham  debet  va  kredit 

tomonlari  mavjud.  Farq  shundaki,  aktiv  schetlarning  debetida  ko‘payish,  kredit  schetlarda  esa 

kamayish aks ettiriladi. 

 Passiv schetlarda esa aksincha, debet  tomonida kamayish  kredit tomonida esa kupayish 

aks ettiriladi. 

 Ma’lumki,  schetlar  oy  boshiga  ochiladi.  Bu  vaqtda  mablag‘  va  ular  manbalari  mavjud 

bo‘lib, ular oy boshiga qoldiq deb ataladi. 

                                                 

4

 Xolbekov R.O. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.-T.: “Cho’lpon”, 2011. 

---

 Oy 

davomida  xo‘jalik  jarayoni  natijasida  mablag‘lar  va  ular  manbalari 

xarakati(kupayishi, kamayishi) oborot deyilib, ularni debet yoki kredit tomondaligiga kura, debet 

oborot kredit oborot deb ataladi. 

 Aktiv  schetlarda  debet  oborot  oy  davomida  mablag‘lar  kirishini,  kredit  oboroti  esa, 

mablag‘lar oy davomida kamayishini bildiradi. 

 Passiv  schetlardagi  debet  oborot  oy  davomida  mablag‘  tashkil  topish  manbasi 

kamayishini, kredit oborot esa oy davomidagi manba ko‘payishini bildiradi. 

 Aktiv schetlardagi oy oxiriga qoldiqni aniqlash uchun, oy boshiga qoldiq summaga debet 

oborot summasini qo‘shib, kredit oborot summasini ayirish orqali topiladi: Do

k

= D

bk

+D

ob

-K

ob 

Bu erda, 

 

D

ok

- Debet oxirgi qoldiq .  

D

ob

- debet oborot. 

D

bk

- Debet boshlang‘ich qoldiq.  

K

ob

- kredit oborot.