Termiz davlat universiteti fizika matematika fakulteti

Ish tushunchasi. Ish terminining hozirgi zamon nuqtai nazaridan tushunilish birinchi marta 1826 yil, fransuz olimi Ponsele asarlarida paydo bo‘ldi, Ponsele ta’riflashiga binoan, ish moddiy nuqtaga ko‘chish yo‘nalishida ta’sir etuvchi kuch modulini, kuch qo‘yilgan nuqtaning ko‘chish modulini ko‘paytmasiga teng ekan. Biroq fizika nuqtai-nazaridan bu kattalikning bunday tarzda aniqlanishi uning mohiyatini ochib bermaydi. Ish tushunchasi to‘liq mohiyati sekin-asta energiyani o‘rganish asosida shakllanib bordi.
Ish tushunchasi fizikada va hayotda bir-biriga ko‘proq mos kelmaydi. Bu holga alohida to‘xtalib o‘tishga to‘g‘ri keladi. Turmushda aniqlanishicha, insonning har qanday faoliyatini-ilmiy kitoblarni o‘rganish, ma’ruzaga tayyorlanish va boshqalar ish deb ataladi. Lekin bu ish mexanikadagi ish bilan hech qanday umumiylikka ega emas.
Materiya harakatining bir ko‘rinishdan boshqasiga ayla-nishiga doir juda ko‘p faktlar sistemada mexanik, issiqlik, elektr va boshqa ta’sirlar o‘zaro ekvivalent nisbatda mavjud bo‘ladi. Bu esa fizikada qaralayotgan materiya harakatining aniq ko‘rinishini fizik kattalik-energiya orqali xarakterlashga imkon beradi. Chunki energiya ajratilgan sistemada har qanday o‘zgarish ro‘y berganda ham o‘zgarmay qoladigan kattalikdir. Oxirgi fikr ko‘rsatadiki, energiya harakatining o‘lchovi bo‘lib har xil fizik shakllarini umumiy xarakterlab, o‘zaro aylanishlarda o‘zgarmay qoladigan harakatning o‘lchovi hisoblanadi. Energiyaning boshqa kattaliklardan farq qiladigan tomoni ham xuddi shuning o‘zidir.
Tadqiqotlarda energiya tushunchasini ishga bog‘liq bo‘lma-gan harakat o‘lchovi deb talqin qilishga urinishlar bo‘lgan. Biroq, metodik adabiyotlarda energiya tushunchasini ishga bog‘liq bo‘lmagan holda harakat miqdori sifatida olib qarashga urinishlar ma’lum. Bu tajriba noma’lum sababga ko‘ra keng yoyilmadi: Chunki “Harakat o‘lchovi” tushunchasining fizik ma’nosini ochib berish qiyin.
Energiyani ishga bog‘liq bo‘lmagan holda o‘rganish ish va energiyaning o‘zaro aloqadorligini ochilishida g‘oyat qiziqtiradigan mantiqan qarama-qarshi bo‘lmagan yo‘lni aniqlaydi. Lekin bu usul ancha sun’iy va o‘qitishda nomaqbuldir. Chunki o‘quvchilar ma’nosi qiyin aniqlanadigan ba’zi bir kattalikning kuzatishlari va esda saqlashlariga to‘g‘ri keladi.
“Ish” va “energiya” tushunchalarini alohida-alohida o‘rganish o‘rniga kinetik energiya o‘zgarishini ish bilan bog‘lash tenglamasini birgalikda kiritilish maqsadga muvofiqdir.