Termiz davlat universiteti fakulteti

2.4. Turizmning O’zbekistonda rivojlanishi amaliy asoslari

Buyuk sayohatchi va kashfiyotchi olimlarga misol qilib Fernan Magellan (1480-1521), Vasko da Gama (1469-1524), Xristofor Kolumbni (1451 — 1506) ko’rsatish mumkin bo’lib, ulardan oxirgisi 1492—1493 yillarda uchta karavellada Atlantika okeanini bosib o’tgan va Amerika qit’asini ochgan.

Turizm insonning tabiatni o’rganish maqsadida qilgan sayohatidan boshlangan bo’lib, bu jarayon industriyaga aylandi va ko’pchilik davlatlarning asosiy daromadi bo’lib qoldi.
Kuk 1846 yili qo’shni davlat bo’lgan SHotlandiyaga poezd va paroxodda sayohatlar uyushtirdi. endi bunday sayohat Dasturlarini ishlab chiqib, pul topish Tomas Kuk va uning o’g’li uchun biznes faoliyati bo’lib qoldi. Kuk 1860 yilda Londonda o’zining birinchi turistik korxonasini ochdi va bu korxona Thomas Sook travel nomini oldi. Hozirgi kunda ham bu turfirma o’z faoliyatini davom ettirib kelmoqda. Kukning firmasi 20 yil ichida faoliyatini kengaytirib, SHimoliy Amerikaga ham sayohat uyushtirishni boshlab ancha tajribalar orttirdi. Kuk SHimoliy Amerikaga olib borgan turistlar guruhini Nyu York, Vashington, Rich­mond, Mammouth Cave, Cincinati, Niagara sharsharasi va Monreal bo’ylab sayohat qildirdi. Kuk tomonidan dunyoning barcha hududlariga sayohat marshrutlarini uyushtirishi natijasida bir shior paydo bo’ldi¹³. Bu shior quyidagicha: «Sayohat qilmoqchi bo’lsangiz, Kukka murojaat qiling».
Jahon bo’ylab sayohatlar 75 ming mill va undan ko’proqni tashkil qilgan. Ularda ilmiy yo’nalishlar va bilimlar tizimiga asos solgan qimmatli ilmiy ma’lumotlar olingan. Qit’alarning geografik chegaralarini aniq ko’rsatuvchi qadim dunyo xaritalari saqlanib qolgan bo’lib, ularni yaratish usullari o’z izohini topmagan. Bizga ekstremal sharoitlarda eng baland tog’ cho’qqilarini, cho’l va g’orlarni, SHimoliy va Janubiy qutbni zabt etish uchun safar uyushtiruvchi sayohatchilar, suv osti dunyosi tadqiqotchilarining nomlari ham ma’lum. Mamlakatimizda YUriy Senkevich, Artur CHilingarov, Dmitriy SHparo va boshqalarning nomi tanish.
Qadimgi Rim tarixi va urf-odatlariga murojaat qiladigan bo’lsak, badavlat aristokratlar imperatorning ruxsati bilan dam olish maqsadida boshqa mamlakatlarga, masalan, Misrga sayohat qilganini bilib olishimiz mumkin.
YAngi erlarning ochilishi uzoq o’tmishda dengiz orqali mashaqqatli sayohatlar uyushtirishni talab qilgan. Hozirgi kunda barchaga ma’lumki, Amerika Kolumbdan ancha avval kashf etilgan, Grenlandiyada esa (uning nomi «yashil er» deb nomlanib, hozirgi kunda qalin muzlik bilan qoplangan) yevropadan kelib chiqqanlar istiqomat qilgan. Agar ushbu ulkan orolning muzlash tarixiga e’tibor qaratsak, birinchi ko’chib kelganlarning eramizdan avvalgi 700—600 yillarda kelganligi ma’lum bo’ladi. Janubiy Amerikadan Polineziyaga ommaviy ravishda sollarda bir necha oyda suzib o’tishga aql bovar qilmasada, buni amalga oshirish mumkinligini Tur Xeyerdal Tinch okeanini oddiy bir solda kechib o’tgan holda isbotlab bergan¹⁴.
Tomas Kuk turizm faoliyatlariga quyidagi yangiliklarni olib keldi:
- transport, mehmonxona va boshqa xarajatlarni o’z ichiga olgan
holda ommaviy sayohat qilish;
- kreditga sayohat qilish;
- yoshlar uchun ma’rifiy sayohatlar;
- ishchilar uchun maxsus sayohatlar uyushtirish;
- dengiz orti mamlakatlariga sayohatlar;
- valyuta almashtirish operatsiyalari.
Rossiya davlati ham mashhur sayohatchilarga boy. Hujjatlar bilan tasdiqlangan eng qadimgi sayohatchilardan biri Igumen Daniil 1065 yilda Afon va Muqaddas yerga ziyorat qilgani borgan va safar davomida ko’rgan xalqlar va erlar haqida batafsil yozib qoldirgan. 1471—1474 yillarda eron va Hindistonga sayohat qilgan Afanasiy Nikitin «Uch dengiz osha sayohat» nomli ajoyib asar bitgan.
Keyinroq, mashhur sayohatchilar N. N. Mikluxo-Maklay (1846-1888), N. M. Prejevalskiy (1839-1888), V.I. Bering (1681 — 1741) va boshqalar o’z nomlarini tarixda yozib qoldirganlar.
Sayohat industriyasining rivojlanishi bilan bir qatorda, rivojlangan turagentlar faoliyati ham Birinchi jahon urushi davrida to’xtadi. 1919 yildan boshlab harbiy samolyotlarning fuqaro aviatsiyasida ekspluatatsiya qilinishi natijasida birinchi marta London-Parij marshruti amalga oshirildi. Ikkinchi jahon urushi davrigacha sayohat agentliklari tomonidan tayyorlangan sayohatlar asosan temir yo’llari va dengiz yo’llari orqali amalga oshirilar edi. Bu sayohatlarning aksariyati SHveytsariyaga va Janubiy Frantsiyaga qilinardi. Keyinchalik avtobus bi­lan sayohat qilish ommalashdi. Urushdan keyin turizmda yangi rivojlanish paydo bo’ldi. Birinchi marta «CHARTER» reyslari amalga oshi­rildi. 1955 yilda SHveytsariya va Ispaniyaga charter reyslari bilan maxsus turlar uyushtirildi. Natijada vositachi sifatida faoliyat ko’rsatib kelgan turagentlar bilan bir qatorda, pekidj turini tayyorlagan, transport vositalari, mehmonxona nomerlarini ulgurji savdo yo’li bilan sotib oladigan turoperatorlar vujudga kela boshladi.
Turistik faoliyatning boshlang’ich turlari qadimdayoq paydo bo’lgan. Tarixda qadimgi rimliklar ilk sayohatchilar hisoblanadi. Ularning sayohatlari imperiya sarhadlaridan chetga chiqmagan bo’lsada, Rim imperiyasi hududi juda katta bo’lganligi sababli turizmning rivojlanishiga sababchi bo’lgan. O’rta asrda davlatning inqirozga uchrashi, mehmon­xona va qovoqxonalarning kasodga uchrashi aholining qashshoqlashishiga olib keldi.
O’rta asrlarning oxiriga kelib savdoning rivojlanishi bilangina sayohatlar qayta tiklana boshladi. Uyg’onish davri turizmning rivojlanishiga yanada katta ta’sir ko’rsatdi. Bu paytga kelib iqtisodiyot jadal rivojlandi, yangi hunar turlari paydo bo’ldi hamda mamlakatlar o’rtasida savdo rivojlandi. Sayohatning asosiy motivlari savdo, ta’lim olish, ziyorat qilish va davolanish hisoblangan.
Qadimgi Gretsiyada sportga oid sayohatlar paydo bo’lgan, chunki Olimpiada o’yinlariga ishtirokchi va tomoshabinlar butun dunyodan kelar edi.
1815 yilda Angliyadan Frantsiyaga maxsus tashkil qilingan turlar mavjud bo’lgan. YOzuvchi va sayohatchi D. Galinyani keng omma uchun Parijdan Londonga uyushtiriluvchi bunday turlarning tashabbuskori bo’lgan. 1829 yilga kelib sayohatchilar uchun maxsus tayyor­langan dastlabki yo’lko’rsatkich K. Baedeker tomonidan tayyorlangan va nashr qilingan bo’lib, u hozirda ham ma’lumdir. Bu yo’lko’rsatkich hozirgi kunda ham chop etilib, yevropa bo’ylab sayohat qiluvchi turistlar o’rtasida keng tarqalgan.
Tomas Kuk — turizm asoschisi hisoblanadi. Texnika taraqqiyoti ommaviy turizmning rivojlanishiga katta turtki bo’ldi. 1830 yilda jahonda birinchi temir yo’l Manchester va Liverpul o’rtasida ishga tushib, u amalda sayohat uyushtirishning vaqt chegaralarini o’zgartirib yubordi. Ilgari haftalab davom etgan sayohatlarni endilikda muayyan haq to’lab amalga oshirish har bir kishining qo’lidan keladi. Temir yo’llar barcha mamlakatlarda misli ko’rilmagan sur’atlarda qurila boshladi. 1833 yilda Rossiyada CHerepanovning birinchi parovozi qurildi. 1842 yilga kelib Angliyada temir yo’l orqali yo’lovchi tashish ko’rsatkichi 23 million kishiga etdi. AQSHda 1850 yilga kelib 15 ming chaqirim masofali temir yullar qurib bitkazilgan¹⁵.
Bugungi kunda zamonaviy turizm asoschisi deya tan olingan pastor Tomas Kuk birinchilardan bo’lib sayohatchilarning ommaviy safar uyushtirishining mohiyati va foydaliligini anglab etdi hamda 1843 yilda o’z qavmi uchun dastlabki temir yo’l orqali turni tashkillashtirdi va muvaffaqiyatga erishdi. 1851 yilda u mamlakatning barcha burchagidan kelgan inglizlarning Parijdagi ko’rgazmada ishtirok etishini tashkillashtirdi. U ko’rgazmaga 165 ming kishini olib kelishga musharraf bo’ldi. Ko’rgazma turlari katta foyda keltirganligi sababli, Kuk angliyalik turistlarning 1865 yilda Parijga Butunjahon ko’rgazmasiga ommaviy ravishda tashrif buyurishi tashkilotchisi bo’ldi. 1856 yildan boshlab yevropa bo’ylab turlar odatiy holga aylandi, Kukning turistik agentligi va uning filiallari ochildi. Turistik kompaniyaning misli ko’rilmagan muvaffaqiyatga erishganligini Kuk turistlarga taklif etgan katalogdan 8 mingdan ortiq mehmonxonalarning o’rin olganligi ham tasdiqlaydi. 1870 yilda «Tomas Kuk» turistik firmasi mijozlari soni 500 ming kishiga etdi.
Evropa va Amerika qit’alari o’rtasida muntazam kema qatnovi 1832 yilda yo’lga qo’yilgan bo’lib, 1866 yilda Kuk AQSHga turistlarning dastlabki ikki guruhini jo’natadi. Turlar uzoq muddatli, besh oygacha davom etgan. Tomas Kukning xizmatlaridan foydalangan amerikalik taniqli turistlardan biri Mark Tven oltmish kishidan iborat guruh tarkibida ishtirok etgan va keyinchalik bu sayohatni qalamga olgan. Tomas Kuk 1872 yilda birinchi bo’lib sanoat asosida jahon bo’ylab sayohat uyushtirishni taklif qilgan. Dast­labki 20 sayohatchi butun jahonni 220 kun davomida sayohat qilganlar. Tomas Kuk 1892 yilda vafot etib, uning ishini o’g’illari va sheriklari davom ettirishgan. Kompaniya o’z faoliyatini kengaytirib, yirik moliyaviy institutga aylangan va sayohatchilar uchun yo’l cheklari chiqara boshlagan. Bu esa o’z mohiyatiga ko’ra asr ixtirosi — xavfsiz pullar edi. Bugungi kunda Tomas Kuk kompaniyasi butun dunyoda 12000 dan ortiq turistik agentliklarga ega bo’lib, yiliga 20 milliondan ortiq turistga xizmat ko’rsatadi.
Zamonaviy samolyotlar tezligi yer kurrasining bir nuqtasidan boshqa nuqtasiga yer aylanishi tezligidan tezroq etib borish imkonini berib, sayohatchilar mintaqalarga tashrif buyura oladilar. yevropadan SHarqqa qarab yo’l olib, xalqaro vaqt o’zgarishi chiziqlarini kesib o’tib, east bound travellers AQSHga borib tushish mumkin. Teskari yo’nalishda sayr qilishda vest bound travellers ro’y beradi. Har hafta uikendda ovozdan tez uchuvchi Konkord samolyotlarida butun dunyo bo’ylab 2—3 kunlik sayohatga chiquvchi badavlat turistlar klubi mavjud. Kosmik sayohatlarda vaqt samarasi yanada yaqqol ko’zga tashlanadi.
Sayohatlardan hayot faoliyatining alohida jozibador usuli sifatida yangi shakl - turizm ajralib chiqqan bo’lib, u o’ziga xos xususiyatlar va xislatlari bilan tavsiflanadi.
Turizmni sayohatlardan ajratib turuvchi asosiy jihati bu maqsadli va ommaviyligidir. Prosper Merime 1840 yilda «Kolombo» asarida qayd etganidek, «Sayyohlarning doimiy xursandchiligi o’rniga loqaydlik yuzaga kelib, hozirgi turistlarning ko’pchiligi o’ziga xos bo’lib ajralib turish uchun o’zlariga Nil Admirare (hech narsaga hayron bo’lmaslik) shiorini tanlab olganlar». Aytish kerakki, bu «sayohatchi» va «turist» tushunchalari o’rtasidagi birinchi farq bo’ldi¹⁶.
Boshqa odamlar orasidan alohida ajralib turish, birinchi bo’lish istagi sayohatchilar orasida yaqqol ajralib turadi. Inson faoliyatining boshqa sohalariga qaraganda bu erda o’zini ko’rsatish imkoniyati ko’proq. Kim eng yuqori chiqadi, kim uzoqroqqa boradi, kim ko’proq temir yo’l stantsiyalarida yoki chegara punktlarida bo’ladi rekordchi-sayohatchilarning fantaziyasi chegaralanmagan bo’lib, Ginnesning rekordlar kitobida bunday yutuqlarga alohida bo’lim ajratilgan.
Djessi Rosdayl ismli bir shaxs dunyoda eng ko’p mamlakatlarda bo’lish va o’z hujjatlariga barcha mamlakatlar chegara xizmatlari shtampini qo’ydirishni maqsad qilib olgan. Buning uchun u 2627766 km masofani bosib o’tgan va 215 ta mamlakat chegarasini kesib o’tib Ginnes diplomiga sazovor bo’lgan. Biroq buning uchun unga Illinoys (AQSH) maktabidagi o’qituvchilikni tashlashga to’g’ri kelgan. Missioner Alfred Uoldern (AQSH) olda sayohat qilishni maqsad qilib qo’ygan va 424850 km masofani (bitta yoki bir nechta ekanligi noma’lum) otda bosib o’tgan.
Sayohatlar va turizmning bir-biridan farqlarini ko’rib chiqishda ushbu faoliyatning maqsadlari va moddiy ta’minotiga to’xtalib o’tish joiz.