Terminologiya va leksikografiya asoslari

Buddizm davriga tegishli xitoycha-turkiy lug‘at
Uyg‘ur olimi Qurbon Valining yozishicha (Qurban Vali 1986,10–16), qadimgi Turfon xarobalaridan buddizm davrida yaratilgan xitoycha-turkiy lug‘at parchasi topilgan. Lug‘at nihoyatda parokanda bo‘lib, hozir undan o‘n bir varaq uzindi qolgan, xolos. Borlarining ham tevaragi titilib, matnning ko‘p yeri uzilib tushgan; jumlalari ham uzuq-yuluq. Ushbu lug‘at uzindilari Sinjon avtonom rayon muzeyida saqlanmoqda (1326- conli qo‘lyozma). Xitoycha-turkiy lug‘atning yozilgan davri aniq emas. Muhimi shundaki, lug‘at uzindilari bilan birga tibetcha asar ham topilgan. O‘shanga tayanib, xitoycha-turkiy lug‘atni ham IX yuzyillikda yaratilgan, deyish mumkin. Lug‘atda berilgan so‘zlar esa uning buddizm muhitida yaratilganidan dalolat beradi. Matn uyg‘ur harflari bilan qora siyohda bitilgan. Qator oralarida xitoycha so‘zlari bor. Xitoycha so‘z bilan yonidagi turkiy so‘zning ma’nosi uyg‘un keladi. Masalan, uyg‘ur xatida fa yozilib, yonida xitoycha shakli berilgan. Xitoychadan keyin nam so‘zi yozilgan. Bu o‘rinda fa – xitoycha budda atamasi bo‘lib, u sanskritchada dharma deyiladi. Ma’nosi “aqida” degani. Xitoychaning ketinidagi nam esa, sanskritchadan o‘zlashgan bo‘lib, “salom berish; ta’zim qilish; hurmat bildirish” ma’nolarida keladi.
Yoki: fu – xitoychada budda ilohining oti. Bu so‘z sanskritcha budha (ma’nosi “oqil; avliyo”) so‘zining xitoycha ko‘rinishidir. Xitoylar uni dastlab futu deb atagan, keyinchalik u qisqarib ketgan. Turkiyda bu so‘z täŋri ni bildiradi, xitoycha asarlarni tarjima qilganda esa bu atama fu täŋri deb ham ishlatilgan.
Yoki lug‘atda tapïğ co‘zi ham beriladi, bu “ibodat; sig‘inish” ma’nosini bildiradi. Shuningdek, lug‘atda yordamchi so‘z turkumlari ham keltirilgan.
Ma’lumki, qadimda budda asarlari turkiyga sanskrit, tohar, xitoy tillaridan tarjima qilingan. Xitoychadan o‘girilgan asarlar Turfon, Qumul yerlaridan topilgan. Buddizm davrida xitoy tiliga e’tibor yuqori edi. Turklar xitoy tilidan budda asarlarini tarjima qilish uchun xitoy tili grammatikasini chuqur o‘rgangan, xitoycha lug‘atlar tuzishga e’tibor qaratganlar. Ushbu lug‘at ham ana shu maqsadda yaratilgan, deyilsa to‘g‘ri bo‘ladi.