Termez davlat univesitetining pedagogika instituti

IV bob. Osinvolika


Eng katta va kichik qiymatlar

Funksiyaning eng katta va eng kichik qiymatlari

funksiya biror 

kesmada aniqlangan va uzluksiz bo’lsin. Unda, Veyershtrass teoremasiga asosan, funksiya bu kesmadagi qandaydir 

va 

nuqtalarda o’zining eng katta 

va eng kichik 

qiymatlarini qabul qiladi.
Veyershtrass teoremasida kesmada uzluksiz funksiyalar uchun eng katta va eng kichik qiymatlar mavjudligi tasdiqlanadi, ammo ularni qanday topish masalasi qaralmaydi. Agar 

funksiya 

kesma ichida differnsiallanuvchi bo’lsa, bu masala quyidagi algoritm (ketma-ketlik) asosida amalga oshiriladi.

1. Berilgan funksiyaning 

hosilasi topiladi.

2. 

tenglamani yechib 

, 

, …, 

kritik nuqtalar topiladi va ulardan 

kesmaga tegishli bo’lganlari ajratiladi.
3. Berilgan funksiyaning 

kesmaga tegishli kritik nuqtalardagi va kesmaning chetlaridagi 

, 

qiymatlari topiladi.

4. Yuqorida hisoblangan funksiya qiymatlari orasidan eng katta va eng kichigi ajratiladi. Ular biz izlayotgan va 

qiymatlar bo’ladi.

Agar 

funksiya 

kesmada monoton o’suvchi bo’lsa, u holda 

va 

bo’ladi.

Agar 

funksiya 

kesmada monoton kamayuvchi bo’lsa, u holda 

va 

bo’ladi.
Agar 

funksiya biror (chekli yoki cheksiz) oraliqda uzluksiz va bitta ekstremumga ega bo’lib u maksimum (minimum) bo’lsa, u holda u funksiyaning berilgan oraliqdagi eng katta (eng kichik) qiymati bo’ladi.
Juda ko’plab geometrik, fizik va texnik masalalarni yechish qandaydir funksiyaning eng katta va eng kichik qiymatlarini topishga olib keladi. Amaliyotda bunday masalalarni ko’pligi va ularning muhimligi matematik analizning rivojlanishi uchun muhim turtki bo’lgan.
Bunday masalalarni yechishda ko’pincha masala shartiga asosan erkli o’zgaruvchini tanlash va tekshirilishi kerak bo’lgan miqdorni u orqali ifodalash (funksiyani tuzish) keyin esa hosil qilingan funksiyaning eng katta va eng kichik qiymatini topish kerak bo’ladi. Bunda erkli o’zgaruvchining o’zgarish oralig’i (chekli yoki cheksiz) ham masala shartidan aniqlanadi.
Ba’zi bir masalalarda tekshirilishi kerak bo’lgan funksiya tayyor holda berilishi ham mumkin.