Теоретические аспекты выбора посткризисных моделей экономического развития

Tarixiy nuqtai nazardan islomiy bank tadrijiy rivojlanishini uch davrga bo‘lib ko‘rsatish mumkin.

• Islomiy banklar voqelikda 1960 yilda yuzaga kelgan bo‘lsada, bank faoliyatining o‘zi Islom tarixida mavjuddir.

• Tarixiy nuqtai nazardan islomiy bank tadrijiy rivojlanishini uch davrga bo‘lib ko‘rsatish mumkin.
• 1. Birinchi davr - Islomning Makkada avvalgi tarqalish davridan xalifa Xorun ar-Rashid davriga qadar bosqichni o‘z ichiga oladi.
• 2. Ikkinchi davr - xalifaliklar davridan Usmoniylar saltanati tanazzuliga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi.
• 3. Uchinchi davr - islomiy bankingning zamonaviy bosqichidir. Шариат талбалари асосида амалга оширилади.

Inqirozga bunday chidamlilik sababi juda oddiyligini ko’rsatdi - islom bank-moliya tizimida “maysir” deb nomlanuvchi, ya’ni resurslarni ishlab chiqarishga jalb qilmagan holda foyda olishga qaratilgan har qanday cpekulyativ vosita va usullardan foydalanish va arabchada “g’arar” deb ataluvchi (“g’arar” so’zi arab tilida “xavf-xatar, “chalg’itish”, “xatarga ro’para qilish” ma’nolarini bildiradi) o’zini oqlamaydigan haddan tashqari tavakkalchilik ta’qiqlangan bo’lib, islom moliya muassasalari ishlab chiqarish tarmog’iga (real sektorga) tayanadi bu esa moliyaviy inqirozga chidamliligini ta’minlaydi. Buni hatto g’arb tadqiqotchilari ham e’tirof etganlar

• Inqirozga bunday chidamlilik sababi juda oddiyligini ko’rsatdi - islom bank-moliya tizimida “maysir” deb nomlanuvchi, ya’ni resurslarni ishlab chiqarishga jalb qilmagan holda foyda olishga qaratilgan har qanday cpekulyativ vosita va usullardan foydalanish va arabchada “g’arar” deb ataluvchi (“g’arar” so’zi arab tilida “xavf-xatar, “chalg’itish”, “xatarga ro’para qilish” ma’nolarini bildiradi) o’zini oqlamaydigan haddan tashqari tavakkalchilik ta’qiqlangan bo’lib, islom moliya muassasalari ishlab chiqarish tarmog’iga (real sektorga) tayanadi bu esa moliyaviy inqirozga chidamliligini ta’minlaydi. Buni hatto g’arb tadqiqotchilari ham e’tirof etganlar

• Islom moliya-bank tizimini rivojlanishini uchta bosqichga ajratish mumkin

• Birinchi bosqich
• Mustamlakachilikdan endigina xalos bo’lgan musulmon davlatlar o’z diniy-madaniy meroslaridan kelib chiqqan holda keyingi taraqqiyot bosqichlari qanday bo’lishi lozimligini aniqlashtirayotgan bir paytda iqtisodiyot - moliya tizimini ko’rib chiqish va rivojlantirish masalasi jiddiy ravishda kun tartibida paydo bo’ldi. «Islom iqtisodiyoti» tushunchasi o’tgan asrning 50-yillarida hind iqtisodchisi Abul A’lo Mavdudiy tomonidan muomalaga kiritilgan.
• Ilmiy izlanishlar va foizsiz ish yuritadigan moliya muassasalari tashkil etish borasidagi dastlabki urinishlar o’tgan asrning 50-60-yillarida Hindiston, Pokiston va Misrda bo’lgan

• 1975 yilda tashkil etilgan «Dubay islom banki» va «Islom taraqqiyot banki» birinchi islom banklari sifatida tanildi.
• Keyinchalik, Fors ko’rfazi mamlakatlarida, Sudan va Misrda bir qancha islom banklari paydo bo’ldi.
• Bu masalada 1972 yilda Saudiya Arabistoni Qirolligining Jidda shahrida bo’lib o’tgan Islom hamkorlik tashkilotining (IHT) 3-konferentsiyasi muhim ahamiyatga ega bo’ldi.

• Islom moliya-bank tizimini rivojlanishini turtta bosqichga ajratish mumkin

• Ikkinchi bosqich
• 90-yillarning boshlarida islom moliyasi sohasi «tajriba maydoni»dan jahon moliya bozoriga e’tiborga loyiq, ammo hozircha juda yosh ishtirokchi sifatida chiqdi.
• Umuman olganda, islom moliyasining rivojlanishiga bir qator musulmon davlatlari aholisi orasida mazkur tizimga bo’lgan yuqori talab va qulay iqtisodiy vaziyat turtki bo’ldi deyish mumkin.

• Uchinchi bosqich
• Islom moliyasi sohasida Xalqaro standartlar ishlab chiqildi, turli o’quv dasturlari va sertifikatlar paydo bo’ldi
• 90-yillar oxiridan boshlab Fors ko’rfazi mamlakatlaridagi aholi va biznes vakillari islom moliyasi mahsulotlarining mazmun-mohiyatini yaxshi tushunib etishi natijasida, bunday mahsulotlarga nisbatan bo’lgan talab ham yuksalib bordi. Eng asosiysi, bu mamlakatlarda juda katta miqdordagi bo’sh mablag’larning (resurslar) borligi bo’ldi. Bankchilar buni payqamasligi va bunday «katta shirin kulchaning» bir bo’lagini bo’lsa ham «uzib» olish imkoniyatini qo’ldan berishi tabiiyki, mumkin emasdi. Shu tarzda bir qator an’anaviy banklar Fors ko’rfazi mamlakatlari hamda Malayziyada islom huquqi me’yorlari asosida faoliyat ko’rsatuvchi shahobcha va banklarni ocha boshladi.
•  

• Islom bank tizimi rivojlanishining jiddiy istiqbollari quyidagilar bilan belgilanadi:
• · musulmon davlatlarining ulkan moliyaviy imkoniyatlari (asosan yirik neft va gaz zahiralari mavjudligi hisobiga);
• · moliyaviy manbalarning real aktivlar bilan bog’liqligi tufayli islom bank-moliya institutlarining so’nggi global inqirozga birmuncha yaxshi bardosh berganligi va shu sabab dunyo jamoatchiligining alohida e’tiboriga sazovor bo’lganligi;
• · moliyaviy muassasalarning loyiha natijalariga bevosita bog’likligi ularning ishonchli va xatari kamroq bo’lgan investitsion loyihalarga sarmoya kiritishdan manfaatdorligi va mas’uliyatini oshirishi;
• · o’zini oqlamaydigan darajadagi xatarga ega bo’lgan loyihalarni moliyalash qat’iy taqiqlanganligi;
• · qimmatbaho qog’ozlarni faqat mavjud aktivlar bilan ta’minlangan aniq loyihalar asosidagina chiqarilishi va h.k.z.

• “Halol” (ya’ni - ruxsat etilgan) tushunchasi – bu «islom dinida ruxsat etilgan mahsulotlar» degani, «Halol» standarti esa – mahsulotlarni islom dini talablari bo’yicha ishlab chiqarish, saqlash, tashish, sotish va tamg’alash jarayonlariga bo’lgan talablarni belgilaydi.
•