Теодор Драйзер, «Америка фожиаси». Ғафур Ғулом номи

«Сенинг жабрдийда Робертанг».
Хатларни ўқиётган вақтида Мейсон баъзан кўз 
ёшини тийиб туролмади, сўнгги саҳифани ёпганда 
эса, ҳолдан тойган, аммо далилларининг мукаммал-
лиги ҳамда рад этиб бўлмаслигидан суюнгани ҳолда:
– Халқ ўз сўзини тугатди! – дея хитоб қилди.
Худди шу дақиқада, суд залида эри ва Эмилия 
билан бирга ўтирган ҳамда узундан-узоқ, серғалва 
бу суд жараёни ва айниқса, ўқилаётган хатлардан 
юрак-бағри хун бўлган миссис Олден кўксидан ба-
мисоли дод-фарёдга ўхшаш бир нидо узилиб чиқ-
ди-ю, ҳушини йўқотди. Чарчаган ва обдан эзил-

---

415
Америка фожиаси
ган Клайд ҳам миссис Олденнинг фарёдини эши-
тиб, унинг қулаб тушганини кўриб, ўрнидан туриб 
кетди... Ўша заҳоти Жефсоннинг эҳтиёткор қўли 
унинг елкасидан босди ва шу орада суд ижрочилари 
ҳамда теварак-атрофда яқин турган одамлар мис-
сис Олденни суяб, ўрнидан турғазишди-да, унга ва 
Тайтусга залдан чиқишларида кўмаклашдилар. Бу 
манзара залда йиғилганларни ҳаддан ташқари ҳа-
яжонга солиб юборди, эҳтимол, Клайд мабодо шу ер-
нинг ўзида яна бир жиноят қилган тақдирида ҳам 
халойиқ бунчалик дарғазаб бўлмаслиги мумкин эди.
Секин-аста ғала-ғавур, ҳаяжон ҳам босилди, 
аммо залга анча-мунча қоронғи тушиб қолган эди, 
девор соатларининг мили бешни кўрсатар, ўтир-
ганларнинг ҳаммаси чарчашган эди; шу боисдан 
судья Оберуолцер эртага эрталабгача танаффус 
эълон қилишни лозим топди.
Барча журналистлар ва рассомлар ўша ондаёқ 
дув этиб ўринларидан туриб, эрталаб ҳимоя томо-
ни сўз олиши керак, қизиқ, уларнинг гувоҳлари 
кимлар экан, бунақанги ақл бовар қилмас дара-
жада ошиб-тошиб ётган далилу ашёлар қаршиси-
да Клайд ҳам сўзлаб, гувоҳ сифатида ўзини ҳимоя 
эта олишига улар имкон беришармикин ёки унинг 
ҳимоячилари ақлдан озганлик ва ахлоқий беқа-
рорлик хусусидаги ҳақиқатсимон олди-қочдилар-
ни гапириб, фақат шу билангина чегараланиб қўя 
қолишармикин? Хуллас, бу – Клайд учун умрбод 
қамоқ жазоси билан тугаши мумкин, холос, лекин 
ундан кам бўлмайди, деб ўзаро пичир-пичир сўй-
лаша бошладилар.
Клайд эса ҳуштаквозлик ва қарғиш садолари 
остида суд залидан чиқиб келар экан, эртага гувоҳ 
сифатида гапиришимга, гарчи ўзлари бунга ан-
чадан бери, ҳар томонлама тайёрланган бўлсалар 
ҳам, журъатим етармикин, деб ўзидан ўзи сўрар 

---

416
Теодор Драйзер
эди... Яна у (турмадан олиб чиқишда ва қайта олиб 
кетишда унинг қўлига кишан солишмасди): иложи 
йўқмикин-а, эртага кечқурун ҳамма ўрнидан туриб, 
оломон қўзғалган пайтда, унга ҳеч ким қарамай тур-
ганда, соқчилар унга томон келишаётганда... иложи 
йўқмикин-а... – деб ўйлар эди, лоақал чопиб кетолса 
ёки йўқ, бемалол, хотиржам бир тарзда, лекин тез-
тез ва гўё ўзи билмагандай анави зинага яқинлаш-
са, кейин пастга... қаёқдан чиқса ҳам майли эди... 
илгари у турма деразасидан кўрган ҳу анави катта 
зина олдидаги кичкинагина ён эшикками? У ақал-
ли бирор-бир ўрмонга етиб олса – бўлди эди, кейин 
кетаверарди... кетаверарди... кетаверарди... ёки 
тўғридан-тўғри қочиб қоларди, ҳеч ерда тўхтамай, 
очиққанига ҳам қарамай, туну кун чарчамай... би-
рор-бир манзилга етгунча кетаверарди. Бир уриниб 
кўрса бўлади, албатта... Уни отиб ташлашлари, изи-
дан итларни қўйиб юборишлари, одамларни чопти-
ришлари мумкин, лекин шунда ҳам таваккалига қо-
чишга уриниб кўрса бўлар, шундай эмасми?
Чунки бу ерда унинг қутулишидан умиди йўқ. 
Суддаги шунча борди-келдидан кейин унинг бегу-
ноҳлигига ҳеч ким, ҳеч бир жойда ўлса ҳам ишон-
майди. Клайд эса ит ҳасратда ўлиб кетаверишни ис-
тамайди. Йўқ, йўқ, бунақанги ўлимдан асрасин уни!
Мана, яна бир машаққатли, зим-зиё, азобли тун 
бошланди.
Унинг кетидан эса яна бир машаққатли, нурсиз 
ва совуқ тонг отади.