Tenglama va tengsizliklar

Haqiqiy sonlar to’plamida “katt emas”, “kichik emas” munosabatlar ham mavjud.

Agar soni manfiy yoki nolga teng bo’lsa (ya’ni munosabat bo’lmaganda), u holda soni dan katta emas deyiladi va ko’rinishda yoziladi. munosabatlari umumiy holda tengsizlik deb yuritiladi. va va tengsizliklari qarama-qarshi ma’nodagi tengsizliklar, va , va tengsizliklar bir hil ma’noli munosabatlar deyiladi.

Tengsizlik tushunchasi uchun quydagicha formal xarakteristika mavjud :

va ikki analitik ifoda yoki bilan birlashtirilsa yoki tengsizlik hosil qilinadi. Ma’lum bir ko’rinishdagi tenglamalarning (tengsizliklarning) chiziqli, kvadrat, darajali, ratsional, irratsional, soddatrigonometrik, ko’rsatkichli va logarifmik deb atalishi shu ko’rinishdagi funksiyalardan keyin kiritiladi va o’rganiladi.

Endi (tengsizlik) turlariga to’xtaylik:

1. 
   Agar va algebraik funksional bo’lsa, tenglama tengsizligi) algebraik deyiladi.
   
2. 
   va funksiyalardan kamida bittasi transsendent bo’lsa, bunday tenglamalar (tengsizliklar) transsendent deyiladi.
   
3. 
   va ratsional funkasiyalar bo’lsa tenglamalar (tengsizliklar) ham ratsional deyiladi.
   
4. 
   va funksiyalardan kamida biri irratsional bo’lsa, tenglamalar (tengsizliklar) irratsional deyiladi.
   
5. 
   standart ko’rinishidagi ko’phad bo’lib, mos holda birinchi, ikkinchi, uchinchi, darajali bo’ganda, ( ) chiziqli (birinchi darajali), kvadrat (ikkinchi darajali), kubinchi ( uchinchi darajali), chi ( darajai) tenglamalar (tengsizliklar) deyiladi.
   

Tenglamalar va tengsizliklar tushunchalari yordamida borliqning o’zaro bog’lanish qonuniyatlarini o’rganish mumkin, bu esa o’quvchilarda ma’lum darajada qiziqish o’rgatadi. Faqat bugina emas tenglama va tengsizliklarning har bir mavzusini o’rganishda o’quvchilarning nazariy bilimlarini mustahkamlash chuqurlashtirish, takrorlash va kengaytirish, natijda esa ularning matematik faoliyatlarini ijodiy rivojlantirish imkoni yuzaga keladi.

Matematikaning turli bo’limlariga oid masalalarini tenglama va tengsizlik yordamida yechish arifmetika, algebra, geometriyaning yagona matematika fanining turli ko’rinishlardagi ifodalari ekanligini anglashga yordam beradi. Ishlab chiqarish, xalq xo’jaligiga predmetlararo masalalarni tenglama va tengsizliklar yordamida yechish politexnik ta’limni amalga oshirishga matematika o’qitishni kundalik hayot bilan bog’lashga, o’qituvchilarni kasbga to’g’ri yo’naltirishga yordam beradi. SHu sababdan ham o’rta maktabda tenglama va tengsizliklarni o’rganish muhim o’rinni egallaydi.

Matematiklarning va metodistlarning tenglama tushunchasini yoritish yuzasidan turli qarashlari mavjud. Ko’pchilik hollarda tenglama masalaning analitik ko’rinishi sifatida ifodalanib, o’zgarishlarning shunday qiymatlar to’plami izlanadiki, bunda tenglamaning chap va o’ng tomonidagi ifodalar teng qiymatlarni qabul qiladi. Bunday yondashish tenglama tushunchasidan foydalanishni birmuncha chegaralab qo’yadi. “Tenglama” termini ko’pincha masalani yechimiga etibor qilmay ham ishlatamiz. Masalan, “urinmaning tenglamasi” “nuqta harakatining tenglamasi” va hokazo.

O’rta maktabda IV-sinf matematika darsligida ishlatilgan ta’rifdan foydalanish qulay. Tenglama noma’lumli tenglikdir. Tenglamaga misol qilib, ifodalarni ko’rsatish mumkin. Tenglama va tengsizliklarga o’zgaruvchili jumlalarning xususiy bir ko’rinishi sifatida qarashimiz mumkin. Bu fikrni batafsil qarab o’taylik. . Bu tenglama va tengsizliklarning chap va o’ng tomoni sonli ifodalardan iborat bo’lgani uchun ma’noga ega. Bularning har birini chin yoki yolg’onligi haqida gapirish mumkin. SHu sababdan chap va o’ng tomoni sonli tenglik va tengsizliklardan iborat bo’lgan ifoda ma’noga ega bo’lsa, jumla sifatida qarash mumkin.

o’zgaruvchili tenglama va tengsizliklar jumla bo’lmaydi. Agar o’zgaruvchili tenglama (tengsizlik) da o’zgaruvchi o’rniga shunday qiymat qo’yilsaki, unda tenglama (tengsizlik) ning ikkala qismi ham ma’noga ega bo’lsa, u holda chin yoki sonli tenglik (tengsizlik) hosil bo’ladi. Bu yerda o’zgaruvchilar o’rniga qiymatlar qo’yish to’g’risida bormoqda. Demak, har bir tenglama yoki tengsizlikdagi o’zgaruvchilar o’rniga ma’lum qiymatlarni qo’yganda chin yoki yolg’on jumlalar hosil bo’ladi.

Bir o’zgaruvchili tenglama (tengsizlik) ni yechimi deb uni to’g’ri sonli tenglikka (tengsizlikka) aylantiradgan o’zgaruvchining qiymatiga aytiladi. Bir o’zgaruvchili tenglamaning yechimini uning ildizi deyiladi. Bir necha o’zgaruvchili tenglamalarni (tengsizliklarni) yechish ham shunga o’xshash amalga oshiriladi. Tenglama (tengsizlik) ni yechish uni qanoatlantiruvchi barcha qiymatlarini topish demakdir.