Temuriylar davlati

TEMURIYLAR DAVLATI
Reja

1. 
   Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish uchun kurashi va harbiy yurishlari 
   
2. 
   Amir Temurning Movarounnahrdagi birlashtirish
   
3. 
   1388-yil yanvarida Amir Temurning qaytishini kutgan dushman orqaga qayta boshladi
   
   
   

Amir Temurning markazlashgan davlat tuzish uchun kurashi va harbiy yurishlari 

Buyuk davlat arbobi va mahoratli sarkarda Amir Temur 1336-yil 8-aprelda (hijriy 736, sha’bon oyining 25 kunida) Keshga qarashli Xo`ja Ilg‘or (hozirgi Yakkabog‘ rayoni) qishlog‘ida barlos beklaridan biri Amir Tarag‘ay ibn Barqal oilasida dunyoga keldi. Onasi Takinaxotun Keshning obro‘li bekalaridan biri bo‘lgan.
Temurning bolaligi va o`spirinlik yillari Keshda o`tdi. Ibn Arabshoh, Rui Gonzales de Klavixo va boshqa tarixshunoslar 1360 yilga qadar uning hayotini ayrim ma’lumotlar bilan izohlashadi.
1360-1361 yillarda Mo`g‘uliston hukmdori hoqon Tug‘luq Temur Movarounnahrning ichki hayotiga rahna sola boshlaydi. Uning bosqinchilik tadbirlari O`rta Osiyolik mustaqil hukmdorlarga ma’lum bo`lganidan keyin ular sarosimaga tushib qolganlar. Shular qatoriga Kesh amiri Hoji Barlosni ham kiritish mumkin. Tug‘luq Temur Xo`jandni ishg‘ol etish niyatida Sirdaryodan o`tganidan so`ng Movaraunnahr amirlari va Hoji Barlos qo`rquvdan o`z jonlarini xalos etish uchun Amudaryodan o`tib Xurosonga ketib qoldilar.
1360-1370-yillarda Movaraunnahr siyosiy hayotida Amir Temur bilan bir qatorda ta’sir o`tkazgan shaxslardan yana biri Amir Qozog‘onning nabirasi amir Husayn edi. Balx va uning atrofidagi yer-mulklar uning tasarrufida edi. 1361-yilda Amir Temur amir Husaynga yaqinlashgan edi. Endi ikkala hukmdor birlashib, mo`g‘ul xonlariga qarshilik ko`rsatish imkoniga ega bo`ldilar. Ma’lumki, Amir Temur mo`g‘ul hokimiga qaram edi. Vaqti kelib, Movaraunnahrni boshqarishni Tug‘luq Temur o`z o`g‘li Ilyosxo`jaga topshirdi. Mustaqil bo`lishga harakat qilib yurgan Amir Temur yangi hukmdorga itoat etmadi. Buning oqibatida yangi ziddiyat yuzaga chiqdi. Amir Xusayn bilan Sohibqiron Temurning bir-birlari bilan juda yaqinlashgan va yaxshi munosabatda bo`lgan davrlar 1361-1365-yillarni o`z ichiga oladi.
Amir Temurning hayotida ro`y bergan va bir umrga unga tan jarohatini muhrlagan voqea 1362 yilda Seyistonda bo`lib o`tgan. Amir Temur jang vaqtida o`ng qo`lini tirsagidan va o`ng oyog‘idan kamon o`qi tegishidan qattiq jarohatlanadi. Buning oqibatida u bir umr oqsoqlanib yuradi. Shu bois undan dahshatga tushgan dushmanlari Amir Temurni hasad bilan “Temurlang” deb atashgan.
Tug‘luq Temur o`limidan so`ng 1363-yilda Movaraunnahr tuprog‘idan haydalgan Mo`g‘ul xoni Ilyosxo`ja yangidan juda katta lashkar bilan avvalgi mulklarini egallab olish maqsadida Movaraunnahr tomon harakat qila boshlaydi. Mo`g‘ul xoni ayniqsa o`zining raqiblariga nisbatan qahrli kayfiyatda ekanligi ham ma’lum edi. Temur va Amir Husayn bo`lg‘usi qaqshatqich to`qnashuvga imkon boricha harbiy kuchlarni yig‘dilar. Tarixda “Loy jangi” nomi bilan kirgan mazkur jang. Chinoz bilan Toshkent o`rtasida 1365-yilning bahorida ro`y bergan. Amir Temur va Amir Husayn Chirchiq daryosi bo`yidagi bu jangda mag‘lubiyatga uchraganlar. Mazkur mag‘lubiyat sabablarini, har xil bayon etishadi. Ayrim solnomachilar mo`g‘ul xonining g‘olib chiqishida Amir Husaynning sust va layoqatsizlik bilan harakat qilishi deb izohlaydi. Ehtimol shundandir, yoki mo`g‘ul xoni qo`shinining soni ko`pligi hamda yaxshiroq tayyorlanganligi bu yutuqning asosiy omili bo`lsa kerak.
Qayta urinish behuda ekanligini anglab yetgan Amir Temur jang maydonini tark etib, qolgan-qutgan askarlari bilan Samarqand tomon qaytib ketgan. Samarqand shahriga kelgandan so`ng bu yerda ham uzoq turmasdan avvaliga Keshga so`ngra Amudaryo orqali Balxga o`tib ketadi. Yuqorida ta’kidlab o`tganimizdek, bu paytda Movarounnahrning bosh amiri Husayn edi. Biror qarorga kelish esa uning irodasiga bog‘liq bo`lgan. Shu sababli Amir Temur ham uning ko`rsatmasi bilan, ko`p hollarda Husaynning roziligi bilan ish tutishga majbur edi. Samarqand shahri, qolaversa, butun Movaraunnahr o`z holiga tashlab qo`yildi. Mo`g‘ul xoni changalidan qutilish samarqandliklarning o`ziga bog‘liq edi. Bu sharoitda Samarqand mudofaasini sarbadorlar o`z qo`llariga oldilar.
Sarbadorlar mo`g‘ullar zulmidan ozod bo`lish yo`lida o`zlarini qurbon qilishga tayyor edilar. Sarbadorlar harakati XIV asrning 30-yillarida Eronda ijtimoiy-siyosiy harakat sifatida paydo bo`lib, 50-60-yillarda Movarounnahrga ham yoyildi. Harakat qatnashchilarining asosiy maqsadi mo`g‘ul istilochilari va zulm o`tkazuvchi mahalliy qatlamlarga qarshi kurash edi.
Xurosondagi singari Samarqandda ham bu harakat qatnashchilarning ijtimoiy tarkibi aynan bir xil bo`lgan. Hunarmandlar, do`kondorlar ayrim madrasa mudarislari va talabalar mazkur harakatga faol qo`shildi. Ilyosxo`ja to`g‘ridan-to`g‘ri Samarqandga tomon yo`l oldi. Shahar jome’ machitiga yig‘ilgan aholi oldida sarbadorlarning bo`lajak rahbaridan biri bo`lgan, madrasa mudarrisi Mavlonozoda chiqib, shaharning har bir a’zosidan katta miqdorda soliq va to`lov yig‘ib, uni o`z bilganicha sarf etib yurgan hukmdorning shaharni o`z holiga tashlab qo`yganligini uqtirib o`tadi.
Mudofaa rahbarligiga Mavlonozoda qatoriga Mavlono Xo`rdak Buxoriy va Abu Bakr Kalaviy ham qo`shildilar. Mudofaa tashkil etilganligidan xabarsiz mo`g‘ullar hukmdorsiz shaharni himoyasiz deb o`ylashardi. Ularning asosiy qo`shinlari shaharga kiraverishdagi bosh ko`chadan hujum qiladilar. Xavf-xatardan shubhasi bo`lmagan bosqinchilar Mavlonozoda kamonchilari bilan pistirmada turgan joyga yaqinlashganlarida to`satdan kamon o`qlariga duch keladilar. Shahar mudofaachilari mo`g‘ullarga uch tarafdan hujum qildilar. Birinchi hamladayoq shaharni egallaymiz deb o`ylab bostirib kirgan mo`g‘ullar katta talofat ko`rib, orqaga chekinishga majbur bo`ldilar.
Samarqandliklarning ishlab chiqqan harbiy rejasi puxta chiqdi va o`z samarasini berdi. Bir necha hujum samarasiz tugagach, mo`g‘ullar shahar atrofini qurshab olib uzoq vaqt qamal qilish rejasini o`ylab chiqdilar. Lekin lashkar safida yuqumli kasallik tarqaldi. Buni ot vabosi (o`lati) deb atashadi. O`lat oqibatida Ilyosxo`ja qo`shinlariga mansub otlarning katta qismi qirilib ketdi. Ilyosxo`ja katta yo`qotishlar bilan dastlab Samarqandni keyin esa Movaraunnahrni tashlab ketishga majbur bo`ldi.
Bu paytda Keshda bo`lgan Amir Temur bu xabarni Amudaryo bo`ylarida bo`lgan Amir Husaynga etkazdi. 1366-yilning bahorida ular Samarqandga etib keladilar va sarbadorlar rahbarlarini o`z huzurlariga chorladilar. Uchrashuv Samarqanddagi Konigil degan joyda bo`ldi. Bu erda sarbadorlarning rahbarlari bilan kelishmovchilik yuz beradi va ular qatl etiladi. Amir Temurning iltimosi bilan faqat Mavlonozoda omon qoldirilib, Xurosonga jo`natiladi. Sarbadorlar harakati bostirilgandan so`ng Amir Husayn va Amir Temur o`rtasidagi munosabatlar keskinlashadi. Bunga Amir Husaynning sarbadorlarga nisbatan adolatsizligi ham bir qadar sabab bo`lgan edi.
1366-1370-yillar oralig‘ida Amir Temur o`z e’tiborini ichki ishlarga qaratdi. Amir Husayn va Amir Temur o`rtasidagi ziddiyatlar 1370-yilda Husaynning o`ldirilishi va Amir Temurning taxtga o`tirishi bilan yakunlandi. Movaraunnahrning amaldagi xoni Chingizxon avlodiga mansub bo`lgan Suyurg‘otmish qo`liga o`tdi. Davlat boshqaruv tizimi esa Movaraunnahr amiri nomini olgan Amir Temir qo`lida qoldi, hamda Kesh shahridan Samarqandga ko`chib, uni o`z davlatining poytaxtiga aylantirdi.