|
Reja:
1.
«Temur tuzuklari»
asarining tuzilishi. Asar
hukumronlarining turmushi, odob axloq qoidalari
majmii sifatida.
2. Asarda Amir Temurning buyuk davlat arbobi, fan-
madaniyat va din homiysi sifatidagi faoliyati.
3. Davlatni idora qilish qoidalari.
Qo`shin boshliqlariga xos fazilatlar bayoni.
Amir Temur ma'naviyat masalalari tomomdan
XIV-XV asrlarda yozilgan bo'1ib, dastlab turk tilida
chop etilgan. 1783-yilda ing1iz tilida nashr qilingan.
Birinchi marta o'zbek tiliga 1967-yilda forschadan
tarjima qi1ingan.
«Temur tuzuk1ari»da Amir Temur,
Movarounnahrning 1342-1405-yillar orasidagi
ijtimoiy-siyosiy ahvoli, qo'shni mam1akatlar va
xalqlar bilan bo'lgan o'zaro munosabatlar haqida
hikoya qilinadi. «Temur tuzuklari»da Amir
Temurning asosiy doktrinasi -jamiyatga, ijtimoiy-
siyosiy hayotga qarashi, birlashgan qudratli feodal
davlatning siyosiy va ax1oqiy tamoyillari
Jfodalangan. «Temur tuzuklari» podshohlarning
turish-turmushi va odob-axloq me'yorlarini
belgilovchi risoladir.
Asar 2 qismdan iborat.
Birinchi qismda jahon tarixida mashhur fotih, sarkarda va
iste'dodli davlat arbobi sifatida nom qoldirgan Amir
Temurning 7 yoshidan to vafotiga qadar kechgan hayoti va
ijtimoiy-siyosiy faoliyati, aniqrog'i, uning
Movarounnahrda Markaziy hokimiyatni qo'lga kiritish,
feodal tarqoqlikka barham berish va markazlashgan
davlat tuzish, qo'shni yurt va mam1akatlarni, masalan,
Eron hamda Afg'onistonni o'z tasarrufiga kiritish, oltin
O'rda hukmdori To'xtamishxon (1376-1395), butun
Yevropaga qo'rquv va dahshat solgan Turkiya su1toni
Boyazid Yildirim (1389-1402) ga qarshi va, nihoyat, buyuk
jahongirning Ozarboyjon, Gruziya va Hindistonga qilgan
harbiy yurishlari ixcham tarzda bayon etilgan.
Ikkinchi qism jahongirning nomidan
aytilgan va uning toj-u taxt vorislariga
atalgan o'ziga xos vasiyat va pand-
nasihatlaridan iborat. Unda davlatni
idora qilishda kim1argtayanish,
bosh1iqlarni saylash, sipohiylarning
maoshi, mamlakatlarni boshqarish
tartibi, davlat arboblari va bosh1iqlarning
burch va vazifalari, amirlar, vazirlar va
boshqa mansabdorlarning toj-u taxt
oldidagi alohida xizmatlarini taqdirlash
tartibi va boshqalar xususida gap boradi.
Amir Temur davlatni boshqarishda
o'zidan avval o'tgan hukmdorlardan farq
qilib, davlat va mamlakatni boshqarishda
1 yoki 2 tabaqaga emas, balki aholining
barcha tabaqalariga suyandi.
Amir Temur davlatida asasiy qanun vazifalarini bajargan
musulmon huquqi islam ta'limatiga asaslangan. Imam
Buxariy, Termiziy, Bahauddin Naqshband, Ahmad
Yassaviy, Burhaniddin Marg'inaniylarning asarlarida
Qur'an ta'rifi bilan birga musulmon huquqi sharhi
berilgan. Shariat - keng va mukamma ishlangan huquq
qomusi, unda turmushning turli-tuman sahalari: diniy-
oilaviy, xalqaro, fuqarolik, jinoiy, axloqiy normalar
ifodalangan.
Shariatda huquq ilmi yaxshi ishlangan bo'lib, u asasan: I)
diniy qoidalarni, mohiyatni o'rganuvchi va 2) tarkibiy
huquq ilmining turli sohalariga tegishli bo'lgan qoidalarni
o'rganuvchi ikki qismdan iborat. Unda davlat va
huquqning paydo bo'lishi va mohiyati i1ohiy kuchga
bog'langan holda o'rgani1adi. Davlat va qonunlarni
yaratuvchi Alloh bo'lsa, uning yerdagi vakili davlat
boshlig'i - shohdir.
Bu qoidaga, asosan, avval ilohiy
qonunlarning mavjudligi va
undan kelib chiqadigan, inson
tomonidan qabu qi1ingan
qonunlar to'g'risidagi g'oyalar
o'rganiladi.
Amir Temur shaharlarda ilm-
fan, madaniyatni rivojlantirish
uchun ko'plab ilmiy
muassasalar qurishga amr
qilgan. Madrasalarda diniy
fanlar bilan baravar
matematika, me'morchilik,
astronomiya, adabiyot, tarix,
musiqa kabi fanlarning
o'qitilishiga alohida e'tibor
berilgan.
«Temur tuzuklari»da aytilishicha,
musulmonlarga diniy madrasalarda
ta'lim berish, shariat aqidalari va
islom dini ilmlari: tafsir, hadis,
fiqhdan dars berish uchun
sohibqiron tomonidan har bir
shaharga olimlar va mudarrislar tayin
qilingan. Talabalarga o'z davrining
yirik allomalari dars berganlar.
Madrasa mudarrislariga ko'p maosh
to'langan, ular farovon hayot
kechirganlar. «Temur tuzuklari»da
«Sayyidlar, ulamoyu mashoyix, oqilu
donolar, tarixchilarni e'tiborli
kishilar hisoblab, hurmatlarini joyiga
qo'ydim. Ular bilan qimmatli
fikrlashdim»,- deb yozadi.
Garchi Turon zaminida olim1ar, muhandis1ar, usta1ar
yetar1i bo'lsa-da, Amir Temur Hindiston, Iroq va Erondan
ham olim-u fuzalolarni Samarqandga olib ke1gan. Amir
Temur qaysi mam1akatni ega11asa, uning noyob o'ljasi shu
o'lkaning rassom1ari, mohir usta1ari hisob1angan. U o'sha
yer1ik olimu u1amolarga mehribonlik ko'rsatgan. Albatta,
bu tadbir1ar juda yaxshi natija1arga olib ke1gan. Xilda
Xukxemning e'tirof etishicha, «Temur dunyoga ke1gan
yurtda fa1safa, tibbiyot, matematika, astronomiya,
geografiya, tarix, adabiyot soha1arida 01amshumu1 asar1ar
yarati1di. Bu asar1ar keyincha1ik Yevropa Uyg'onish davriga
turtki bo'ldi va Yevropa ,fanining uzoq asr1ar davomidagi
taraqqiyotiga asos bo'1ib xizmat qildi. O'n beshinchi asrni
Temuriy1ar Renessansi davri deb atash mumkin». Temur
davridagi ilm-fanga g'amxo'r1ik U1ug'bek davriga ke1ib o'z
mevasini berdi va Samarqandni dunyoga mashhur qildi.
O'n yettinchi asrga ke1ib
Angliya qirolligining birinchi
astronomi U1ug'bekning
«Zijijadidi Ko'ragoniy»
asaridan foyda1angan.
Temuriy1ar davri
ma'naviyatining buyuk
namoyandasi, shubhasiz,
Alisher Navoiydir. Navoiy
maktabi noyob hodisa bo'1ib,
hozirgacha dunyoni 101
q01dirib ke1moqda. Albatta,
buyuk inson1ar komillik
cho'qqisiga oson1ikcha
erishgan1ari yo'q. U1ar tur1i
qiyin bosqich1ardan
o'tgan1ar.
O'tmishda ma'naviy kamolotga inti1gan shogirdlar
(muridlar) o'zlarini tamomila ustoz (murshid)
ixtiyoriga topshirganlar. Shogird faqatgina ixlos va
sadoqat ila komil ustoz tarbiyasida yetuklikka
erishishi, ilm cho'qqilarini zabt etishi, qabih1ik va
razolatga yetaklovchi shayton vasvasalaridan
saqlanishi mumkinligi haqida «Turkiston mulkining
shayxul mashoyixi» (Alisher Navoiy) bo'lgan Ahmad
Yassaviy quyidagi hikmatni bejiz ijod qilmagan:
Piri mug'on xizmatida yugurib yurdim,
Xizmat qilib, ko 'zim yummay hozir turdim.
Madad qildi, Azozilni kovlab surdim,
Andin so'ngra qanot qoqib uchdim mano.
Talaba1ikning dastlabki davrida ustoz talabada mavjud
g'ururni sindirishga harakat qi1gan.
Yuzaki qaraganda, murshid
shogirdiga jabr qilgandek
tuyuladi. Lekin bu «jabr»
muridni tarbiyalash va
chiniqtirish uchun juda zarur
ekan. Shu sabab «Ota
mehridan -ustoz jabri afzal» ,
degan purma'no maqol
yarati1gan. Bunga monand
Amir Temur: «Piri
komil shayx Bahouddin N
aqshbandiyning: «Kam yegin,
kam ux1a, kam gapir» , degan
pand- u nasihatlariga amal
qildim.
Arkoni davlatga, barcha
mu1ozim1arga ham aytar so'zim
shu bo'ldi: «kam yenglar -
ocharchi1ik ko'rmaysiz1ar, boy-
badavlat yashaysiz1ar , kam
uxlanglar -mukammallikka
erishasiz1ar, kam gapiringlar dono
bo'lasizlar.
Amir Temur XIV asrda buyuk
Temuriylar davlatiga asos soldi. 1,5
mln. kv. km. hududda- O'rta
Osiyo, Qozog'iston, Shimoliy
Kaspiy, Shimolda Ural, G'arbda
Sibir, Kustanay soyliklari, Sharqda
Markaziy Qozog'iston va Tyanshan
janubiy etaklari, Pomir tog'liklari,
Kopetdog' oldi hududlarida o'z
imperiyasini tuzdi. 27 ta
podshohlikni
Demak, Amir Temur buyuk dav1at arbobi va yuksak
ma'naviyatga ega bo'lgan dono hukmdor bo'lib, ham
siyosiy, ham ma'naviy jihatdan juda katta tarixiy
ahamiyatga egadir. Zero:
1. Amir Temur XIV asrdayoq mam1akat va mintaqalararo
munosabat1arni chuqur1ashtirib, yagona iqtisodiy
makonga bir1ashtirishga harakat qildi. Integratsiyani
ish1ab chiqib, Buyuk Ipak yo'li o'tgan .mam1akat1ar
o'rtasida madaniyat1ar mu1oqotini bosh1ab berdi.
2. Amir Temur dav1at tizimi va boshqaruvni tashki1 etishda
o'ziga xos maktab yaratdi, ado1at1i jamiyat qaror
toptirishda qonun ustuvor1igiga rioya qi1di.
3. Amir Temur dav1atchi1ik tamoyi11arini rivoj1antirdi, uni
aq1-idrok sa1ohiyatiga tayanib, taktik va strategik asosda
shakllantirdi;
4. Amir Temur sa1tanati ma 'naviyat va oliy darajadagi
madaniyatga yo'g'ri1gan sa1tanat edi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
