Tema: Tariyxiy metrologiya rawajlaniwinin' basqishlari

Stixiyali rawajlanıw dáwiri. Metrologiya xızmeti hám metrologik támiynat máseleleriniń dáslepki urıqları túrli mámleketlerde túrlishe tárzde qaliplese baslaǵan. Mısalı, orıs penen knyazi Svyatoslav Yaroslavich belindegi altın qamarınan uzınlıqtıń úlgili ólshew quralı retinde paydalanǵan. Tariyxıy maǵlıwmatlarǵa kóre knyaz' udayı tákirarlanatuǵın túrde bazar sawda qatarlarıların aralab jurib, túrli shúberek satıwshılarınıń uzınlıq ólshewlerin qamarı menen salıstırıwlap turǵan. Eger olar arasındaǵı ayırmashılıq belgilengeninen artıp ketse, satıwshın shápáátsiz jazalaǵan. Italiyada da bul boyınsha arnawlı bir tártip belgilengen edi (orta ásirlerde). Sherkew hám butxonalarda anıq sandaǵı merwert danaları saqlanıp, olardan sashılıwǵa biyim (dispers) elementlerdıń kólem hám massa birliklerin payda etiwde paydalanǵanlar. Oraylıq Aziyada da ólshewler hám olardıń turaqlılıǵın saqlaw, ólshew qaǵıydalarına qatań ámel etiw máselelerine saldamlı itibar berilgen. Kóbinese bunıń qadaǵalawı eń joqarı hámeldarlar tárepinen alıp barılǵan. Mısalı, islam táliymatında tuwrı ólshew, yaǵnıy qarıydar haqini urib qalmaw (bunı házirde ham «tareziden urib qalıw» dep ataladı ) máselelerine júdá qattı qaralgan. Bul boyınsha xalqımız mınawyatiga sińirilgen «xaridorning haqi jeti aqshıl qızǵılt reńngge uradi», «tareziden urib qoliwshining jayı do'zaqting eń tórinde boladı», «xaridor haqiga qıyanat etiwshi allanıń birinshi dushpanlaridandir» sıyaqlı sóz dizbegiler bul táliymattıń tastıyıqı bolıp tabıladı. Tariyxıy jazıwmalarda mámleketlikler arasında urıslardıń kelip shıǵıwlarında geyde ólshewler degi kelispewshilik da sebep bolǵanlıǵı sıyaqlı maǵlıwmatlar da keltirilgen. Sonday bolsada, ólshewler teoriyasınıń, bundaǵı jantasıwlardıń túrli mámleketlerdegi rawajlanıwı túrlishe usıl hám usıllarda, arnawlı bir mániste stixiyali tárzde bolǵan bolsada, barlıq jaǵdaylarda tómendegi ulıwmalıq principleri saqlanıp qalǵan : - ólshewdiń óz ózgesheliklerin uzaq múddet saqlap qalıwı ; - ólshew ma`nisiniń takrooriy ólshewlerde ózgermeytuǵınlıǵı (turaqlılıǵı ); - ólshenip atırǵan shamanıń túrli bahaların payda qılıw múmkinshiligin ámeldegi bolıwı. Bul dáwirdegi ólshewlerdiń tiykarǵı kemshiligi retinde ólshew birlikleriniń óz-ara proporcionallıǵı bolmaǵanlıǵı hám de tiykarǵı shamalardıń birliklerin bir-birine baylanıslı emesligin kórsetiw múmkin.