Tema: Qaraqalpaqstan aymaǵi XVI-XIX ásirlerde. Reje

Qaraqalpaqlardiń etnogenezi hám etnik tariyxi: 
Qaraqalpaqlar Aral- 
Kaspiy araliǵinda, eski Oks, Yaksart dár`yalariniń tómengi alabinda hám Turan 
oypatinda burinnan turaqli jasap kiyatirǵan tu`rki tilles xaliqlardiń biri. 1897- jili 
Aral átirapinda 115 mińnan kóbirek qaraqalpaqlar jasap, sonnan 93215 
Ámiwdár`ya bóliminde, 20 mińi Xiywa xanliǵiniń aymaǵinda jasaǵan, 1926- jilǵi 
esap boyinsha 15 mińǵa shamalas qaraqalpaq, Awǵanistanniń Mazari-Sherif 
wálayatinda bar bolǵan. 1979-jilǵi esap boyinsha respublikamizdiń territoriyasinda 
jasaǵan qaraqalpaqlardiń sani 303 mińnan artiq boldi. 1996- jilǵi maǵliwmat 
boyinsha Qaraqalpaqstan xalqi 1 mln. 516 miń adamnan kóp, sonnan 36% 
qaraqalpaqlar, 33 %ózbekler, 22% qazaqlar, 6% tu`rkmenler hám qalǵan 0,6% 
basqa millet wákillerin quraydi. 1959-jilǵi esap boyinsha, Buxara wálayatinda 
5950, Ferǵanada 4704, Xorezm wálayatinda 523, Tu`rkmenistan hám Tashawiz 
wálayatinda 2548 qaraqalpaqlar jasaǵan. Házir qaraqalpaqlardiń ayirim mayda 
toparlari Buxara, Andijan, Namangan, Samarqand, Tashkent hám Surxandár`ya 
oblastlarinda jasaydi. Olardiń bir toparlari Qazaqstan, kirǵizstan, Astraxań, Ural, 
Sibir` jerlerinde turadi. Biz sóz etken bul qaraqalpaqlar kóbinese basqa millettegi 
xaliklar arasinda kishi-girim, shoq-shoq, bólek bolip jasap, keyin ala sol otirǵan 
jerdegi xaliqlardiń xojaliq-mádeniy tásirine berilip, olardiń tilin hám mádeniyatin 
qabil etken. Biraq bul qaraqalpaqlardiń antropologiyaliq hám fizikaliq kelbet 
tu`rinde elege shekem qaraqalpaqlarǵa tán mongoloidliq belgiler basim bolǵani 
seziledi. 
Qaraqalpaq xalqiniń kelip shiǵiwi haqqindaǵi másele, ilimpazlardi XIX 
ásirdiń birinshi yariminan baslap qiziqtira basladi. Ilimpazlardi kóbirek (rus 
jilnamalarindaǵi) rus aymaǵindaǵi, ruslardiń shiǵis shegaralarinda jasawshi, orta 
ásirlerdegi Kiev knyazligine qaraǵan pecheneg-oguz tu`rki qáwimleriniń siyasiy 
birligin du`zgen qarabórikliler «chernie klobuki» hám jáne Altin orda 
qipshaqlariniń qaramindaǵi «qara bórikliler» (bul haqqinda En-Nuveyri jazadi) dep 
atalǵan qáwimlerdiń atmasiniń qaraqalpaq atina uqsasliǵi qiziqtirdi. 1818- jili 
«chernie klobuki» lerdiń ati qaraqalpaq atamasina baylanisli degen pikirdi rus 
tariyxshisi N.M.Karamzin aytti. Usi pikirdi biz N.I.Berezinniń, V.Tizengauzenniń 
miynetlerinde de ushiratamiz. 1836- jili sirt el ilimpazlari Dosson hám Hámmer –
Purgshtal XV ásirdegi Rashid ad-Diniń maǵliwmatlarina su`yenip,qara bórikliler 
atamasi qaraqalpaq atina ju`dá uqsas dep N.M.Karamzinniń pikirin quwatladi. 
Akademik V.V.Bartol`d, tyurkolog I.A.Faleev hám M.A.Chaplichka qara bórikliler 
atamasin qaraqalpaq ati menen baylanistiriwǵa ele aytarliqtay material joq degen 

---

juwmaqqa keldi. Kópshilik ilimpazlar qaraqalpaq xalqiniń etnogenezin (kelip 
shiǵiwin) tek bir ǵana ata-tu`pkilikli ataǵa baylanistiriwǵa hám xaliqtiń kelip 
shiǵiwi haqqindaǵi máseleni tek etnonimler semantikalariniń (xaliq atamalariniń) 
uqsasliǵina tiykarlanip sheshiwge háreket etken. Xovoros hám P.Richkovlar 
qaraqalpaqlardi noǵaylar dep, al T.Miller mańǵitlar, N.A.Aristov pechenegler hám 
akademik I.Georgiy qaraqalpaqdi qara qipshaqlar dedi. Shiǵis Evropaniń keń 
sahra dalalarinda orta ásirlerde jasaǵan kóshpeli tu`rkiy qáwimlerdiń esteliklerin 
izertlegen moskvali ilimpazlar G.A.Fedorov-Davidov, S.A.Pletneva «chernie 
klobuki» lerdiń rus jerleriniń shegaralarina hám Dnepr dár`yasiniń Poros` tarmaǵi 
boylarina orta ásirlerde Aziya ellerinen kelip qonis basqan tu`rkiy qáwimlerdiń 
siyasiy birliginiń atamasi dep kórsetti. Tariyxshi P.P.Ivanovtiń pikirinshe 
qaraqalpaqlar Sirdár`yaniń orta hám tómengi alabinda Aral átirapinda burinnan 
jasap kiyatirǵan jergilikli qáwimlerdiń tiykarinda payda bolǵan. Biraq oniń 
«Qaraqalpaqlar tariyxi ocherkleri» (1935) miynetinde tek qaraqalpaqlardiń orta 
ásirge tiyisli etnikaliq tariyxi sóz etiledi. P.P.Ivanov oguzlerdiń topilisina 
qaramastan Edil (Vol`ga), Jayiq (Ural) araliǵinda otiriqshi bolip qalǵan jáne 
shiǵistan kelgen qipshaqlar menen aralasqan hám IX-XI ásirlerdegi pecheneglerdiń 
shiǵis (tu`rk) urpaqlariniń qaraqalpaqlar etnogenezindegi áhmiyetli belgilerden de 
esaplaydi. Ol pecheneglerdiń batis (xazar) urpaqlariniń da qaraqalpaq 
etnogenezinde basli orindi iyeleytuǵinin kórsetedi. 
Qaraqalpaq etnogenezin u`yreniwde S.P.Tolstovtiń basshiliǵinda Xorezm 
arxeologiyaliq- etnoggrafiyaliq ekspeditsiyasi aytarliqtay u`les qosti. Bul 
ekspeditsiya Aral boyindaǵi xaliqlardiń etnikaliq tariyxin tas dáwirinen baslap hám 
jańa dáwirge shekem izertleydi. Xorezm ekspeditsiyasiniń T.A.Jdanko basshiliq 
etken qaraqalpaq etnografiyaliq otryadi 1946-jildan baslap qaraqalpaqlardiń kelip 
shiǵiwi boyinsha kóp ǵana materiallar jiynap, bahali maqala hám miynetlerdi 
baspadan shiǵardi. Etnografiyaliq izertlewlerdiń nátiyjesinde qaraqalpaqlardiń 
uriw-taypa qurami, olardiń etnonimi boyinsha alinǵan maǵliwmatlar, qaraqalpaq 
xalqiniń anaw yamasa minaw bólekleriniń kóship qoniw jollari haqqinda bahali 
ańizlari olardiń materialliq, ruwxiy mádeniyati hám sem`yaliq qatnasiqlarin 
u`yreniw boyinsha jiynalǵan materiallar qaraqalpaqlardiń etnogenezin u`yreniwde 
u`lken orin tutadi. Qaraqalpaqlardiń etnogenez máselesin u`yreniwde tariyxshi 
etnograflardan T.A.Jdanko, S.K.Kamalov, L.S.Tolstova, A.S. Morozova, 
Q.E.Esbergenov, arxeologlardan Ya.N.Yagodin, M.Mambetullaev, tariyxshi 
O.Yusupov hám basqalar óz u`leslerin qosti. Qaraqalpaqlardiń kelip shiǵiwi 
máselesin bir-birine baylanisli ilimlerdiń wákilleri de N.A.Baskakov, E.E.Malov, 
T.K.Xodjayov hám K.Mámbetov qozǵadi. Kóp jilliq arxeologiyaliq hám 

---

etnografiyaliu` izertlewlerge hám basqa da ilimlerdiń maǵliwmatlarina tiykarlanip, 
S.P.Tolstov qaraqalpaq xalqiniń kelip shiǵiwi hám qáliplesiw máselesin Aral boyi 
xaliqlariniń uzak dawam etken hám óz-ara birigiw nátiyjesinen keltirip shiǵaradi. 
Sońǵi on jilliqlarda qaraqalpaqlardiń kelip shiǵiwi tariyxina qiziǵiwshiliq 
kemeyip ketti. Soǵan qaramastan arxeologiyaliq, etnografiyaliq, antropologiyaliq, 
til hám ádebiyat boyinsha izertlewler nátiyjesinde usi máselege baylanisli bir 
qansha jańa materiallar toplandi. Usi toplanǵan materiallar tiykarinda 
qaraqalpaqlardiń kelip shiǵiw máselesine kópshilik oqiwshilardi hám oǵan 
qiziǵiwshilardiń diqqatin jáne bir mártebe awdarmaqshimiz. 
Qaraqalpaqlardiń kelip shiǵiw tariyxi uzaq dawirlerdi óz ishine aladi. Sebebi 
hár qanday xaliq óziniń uzaq dawam etken tariyxiy rawajlaniw barisinda hár qiyli 
ruw-qáwimlerdi hám hár qiyli xaliqlar toparlarin, jergilikli xaliqlardiń hám sirttan 
kelgenlerdiń toparlarin óz quramina sińistirip aliw arqali payda boladi. Du`ńyada 
kelip shiǵiw jaǵinan hesh qanday taza xaliq bolmaydi. Mine usinday jaǵdayda 
qaraqalpaq xalqi da xaliq bolip qáliplesiwinde uzaq dáwirlerdi óz basinan keshirdi. 
Sonliqtan qaraqalpaqlardiń etnikaliq jaqtan qáliplesiw tariyxin bir neshe dáwirlerge 
bóliwge boladi.