Tema: Pedagogtıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe mazmunı boyınsha, mashqalalı jaǵdaylardı saplastırıwda, ashıqtúrdegi sorawlardı qoyıw hám olar maydanına say-pikir júrgiziw boyınsha balalardıń dóretiwshilik dialogda qatnasıwları ushın sharayat

TEMA:
Pedagogtıń kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe mazmunı boyınsha, mashqalalı jaǵdaylardı saplastırıwda, ashıqtúrdegi sorawlardı qoyıw hám olar maydanına say-pikir júrgiziw boyınsha balalardıń dóretiwshilik dialogda qatnasıwları ushın sharayat jaratılması .


Reje:

1. 
   Pedagogtıń balalarǵa dóretiwshilik dialogta qatnasıwları ushın járdemlesiw.
   
2. 
   Balalar shıǵarmalardı aytıwda kómeklesiw.
   

Mektepge shekem jas daǵı bala esitetuǵın, mánisin

túsinetuǵın, eslab krladigan \amda kullaydigan
suzlarni az-azdan aylana menen tanısıw processinde ata-anaları, qatarlasları, tárbiyashileriniń
informaciyaları ork, ali, sonıń menen birge, uzınıń onsha kup
bulmagan suz rezervine súyene otirip bilip aladı. Bala usib
baradı, onıń ex, tiyojlari kupayadi, jańa tilekleri,
Kizi^ishlari payda boladı.
Birok tárbiyanıń akliy, axlokiy, mexnat hám boisha
túrleri bir ırǵaqta (balanıń jasına muvofik) ámelge
asıwı ushın mektepge shekem jas daǵı balalar lugatidagi
suzlar mikdori ústinde jetkiliklishe uylab kurilmaydi. Ókiniw menen aytamız, bul máselege tadkikotchilar tárepinen xam tegi shli dárejede itibar berilmaydi. Bilimlendiriwge tiyislitarbiyaviy jshatdan nshoyatda aktual bulgan bul mashqala teoriyalıq -metodologik hám metodikalıq jshatdan tadkik etilmegen hám islenbegen,
Házirgi dáwir tadkikrtchilari mektepge shekem jas daǵı balalar ushın (sonday-aq, nutkni rawajlandırıw buyicha Xam) úlgili aktiv hám passiv suzlar lugatini (xesh bulmaganda shamalıq ) dúziwleri xam kún tártibindegi aktual másele bolıp tabıladı. Ayniksa, 5, 6 hám 7 jas daǵı balalar ushın
lugatlar dúziw goyatda áhmiyetli bolıp tabıladı. Usınıń menen birge, nafakat suzlarning mikdoriy quramın aniklash (1500, 2000 yamasa
3000 — 4000 suz), bálki olardı temalar hám ómiriy axami yagi buyicha xam esapqa alıw áhmiyetli bolıp tabıladı.
Sonday kilib, mektepge shekem úlken jas daǵı balalar nutkini rejeli tárzde rawajlandırıw ushın nafakat aylananı urǵanıw, ob'ektlerdi tıyanaqlı túrde
tańlaw, bálki usı waqıtta eń axamiyatli suzlarni olardıń tema jixatdan túrli-tumanlıǵı (yaǵnıy sapa quramı, mánisi) buyicha urǵanıwdı támiyinlew xam
aktual másele bolıp tabıladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalardıń dógerekatrofni urǵanıwda nutkini rawajlandırıw ushın názerde tut pt kerek bulgan suzlarni tema jixatidan gruppayaarga kuyidagicha bulish múmkin:
— ata-analar, karindosh-uruglar, qatarlaslar menen
boglik suzlar;
— xojalıq predmetler, úyinchoklarni ańlatatuǵın
suzlar;
— bala jasap turǵan orındaǵı predmetler hám boshka
zatlardı ańlatatuǵın suzlar;
— úy, kúsha, qıyaban, 6 o f, tóbeorkadagi zatpredmetlarni ańlatatuǵın suzlar;
— \ayvonot álemi, kushlar, sudralib juretuǵınlar,
^asharotlarni ańlatatuǵın suzlar;
— jansız tábiyaat ob'ektlerin ańlatatuǵın suzlar;
— insan kásip iskerliginiń x, ar qıylı túrleri (kásipi,
qánigeligi, jumıs túrleri hám xrkazo) ni ańlatatuǵın suzlar;
— buyımlar, úskeneler, ásbap -úskeneler, mashinalar,
materiallar hám xrkazolarii ańlatıwshı suzlar;
— pedagogika, psixologiya, sotsiologiya, tariyx (axlok,,
ruwxıylıq, kadriyat) sıyaqlılar menen boglik, suzlar;
— sociallıq-siyasiy ^odisalar menen barli'; bulgan
suzlar.
Balalar bogchalarida mektepge shekem úlken jas daǵı balalar ayırım suzlarni urǵanıw menen bir k, atorda, sóz dizbegilerdi (aspanda yarım ay, oyok; jeleń) xam aytılıw kdlishni urǵanıwları olardıń boglanishli n utki ni
ústirishga nátiyjeli tásir kursatar eken.
Ekenin aytıw kerek, mektepge shekem úlken jas daǵı balalar
nutrii i rawajlandırıw iskerliginiń xar qıylı túrlerinde ámelge asıriladı :
— tábiyaat ob'ektleri menen tanıstırıw mashgulotlarida;
— shıǵarmalar menen tanıstırıw magshulotlarida;
— sawat urgatishda;
— úyin iskerliginde;
— social paydalı me^nat processinde túrli islerdiń atqarılıwında.
Tad^ikrtchilardan L. P. Fedorenko hám G. A. Fomichevalar metodikalıq jshatdan mu^im royani ilgeri suradilar:
«Balanı nutkda urgatish, — dep jazadı olar, — oǵan til materiyasini (nutk, shólkemlerin mashk, kdldirish) til belgileri, leksik hám grammatik belgiler (intellektni mashk, k^ildirish), mánisin túsiniwdi ańsatlastırıw, leksik hám grammatik belgiler járdeminde (e^tiros hám tuyrularni mashk k, ildirish) barlıq, ni baxrlashni ańlatıwdı urgatish, ádebiyat normaların eslewdi
ańsatlastırıwǵa kumak beriw bolıp esaplanadı».
Bala tárepinen nutkni uzlashtirishga tıyanaqlı jantasıw menen kelgenler \olda biz soǵan itibarımızdı karatdikki, kullanma avtorları tez-tez «yordam beriw», «mashk ^ildirish» hám bosh^a sóz dizbegilerdi kullaydilar-ol,
birok, tárzde járdem beriw, mashk kdshshrish múmkinligine kem itibar kdratadilar.
Nutk ústiriw buyicha anik, maksadga karatilmagan mashklar balalardıń boglanishli n utki ni ústirishga unamlı tásir kursata almasligi múmkin bolıp tabıladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar nutkini rawajlandırıwda nushni dúze biliw dárejesin kutarish mektepge shekem tálim sisteması metodistlari aldındaǵı tiykarǵı wazıypalardan bolıp tabıladı. Sonı esapqa alǵan xrlda aylananı urǵanıwda mektepge shekem tárbiya jasındaǵı úlken balalardıń nushini rawajlandırıw mashqalasına tiyisli tadkikrtni nushni rawajlandırıwdı támiyinleytuǵın faktorlardı anigutshdan baslaw makradga muvofik bolıp tabıladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar nutkini rawajlandırıwdıń yutsori dárejesine kuyidagilar ornına eriwiliwi múmkin eken:
— tilnin! kórkem ádebiyatqa baylanıslı normaları hám kridalarınan xabarlılıq ;
— uz pikir-mulo\azalarini erkin ayta alıw ;
— mulo^otga kirey biliw, úlkenler hám qatarlaslar
menen mámile k, ila alıw ;
- su^batdoshni tıńlay biliw, surash (sorawlardı
tugri bere alıw ), juwap beriw, kelispewshilik bildiriw, zárúr bulganda bolsa túsindiriw, izotutsh.
Mektepge shekem katna jas daǵı balalar nutkdni
ústirishda nutk,-dialogik hám monologik nugk, ni rawajlandırıwǵa alo^ida itibar beriw zárúr boladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar dialogik nushni
salıstırǵanda ańsat urǵanadılar. Bul kuyidagilar menen ańlatpalanadı : balalar úyde, balalar barchasida mudami diologik nutkni esitedi. Bunnan tashk, hárre, balalar uzaro mulokotda bulib, tiykarınan dialogik nutkdan paydalanadılar.
Metodikalıq ádebiyatlarda bayan k;ilinishicha, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tip negizinde tiykarınan monologik nutk; jatadı. Sol sebepli
Xam nushni rawajlandırıw tálim-tárbiya sistemasında mushm axdmiyat kásip etedi.
Monologik nutk;, arnawlı bir temaǵa tiyisli mantiliy izbe-iz gápler formasında kórsetilgen x^amda botsshalarga tásir kursatish ushın yunaltirilgan pikirler (dawıslar ) dıń uyushgan sistemasın kórinetuǵın etedi.
Bala ushın monologik nutk,, shub^asiz, psixologiyalıq
ji\atdan quramalı x, isoblanadi. Gáp sonda, mektepge shekem úlken jas daǵı bala monologik nutkda tayarlıq processinde, sonı túsinediki, tıńlawshılar (boshk, alar) onıń aytıp atırǵan pikir-mulodazalaridan k, anday bolıp tabıladı k, izik, arli zattı biliwdi qáleydiler. Bala intuitiv
tárzde bulsa-de, monologik nutk, rejesin mantik, an dúziw, mak, sadini bayanlawǵa tiyisli sóz dizbegilerdi tugri tańlaw, gáp dúziw, dawıslardı tugri aytılıw etiwge x, arakat k, iladi.
Nokulay psixologiyalıq sharayat mektepge shekem úlken jas daǵı balaǵa sonday mux, ıyt jaratadiki, onıń uzi bayan
kdgamok, chi bulgan suz, sóz dizbegi, gáp mánisin túsinip
yetmaslik menen boklik, bulgan «no*ulaylik»ni x;is etedi.
Xak, ik, agan xam monologik nutk, tıńlawshına marokdi hám túsinikli bulishi ushın mektepge shekem úlken jas daǵı bala, áwele, yad hám mantiliy pikirlewge tayanm o ri kerek.
Ekenin aytıw kerek, balanıń nut k i til k, onuniyatlariga tugri ámel k, ilish, úlkenler nugk, ini aqıl etiw hám uzınıń dóretiwshilik aktivligi nátiyjesinde rawajlanadı.
Sonday kdlib, til hám nutk, mektepge shekem úlken jas daǵı
balanıń psixologiyalıq rawajlanıwı xdmda barinen burın yadı, pikirlewi, aqıl etiwi, x, issiyoti hám edtirosini támiyinleytuǵın eki mux, im qural bolıp tabıladı.
Birinshi krnuniyat: Ana tilindegi nupdni aqıl etiw krbiliyati bala nutk, shólkemleri muskullarınıń mashk, kdldirilishiga b o rl i k, (sol sebepli x, am suz, sóz dizbegi hám gáplerdi aytılıw etiw ni takom illashtirish ushın
nutk, shólkemlerin mashk, k, ildirishga jetkilikli dárejede itibar bermok, mux, im bolıp tabıladı).
Ekinshi k, onuniyat: Nutk, mánisin túsiniw bala tárepinen nutk^shng leksik hám grammatik, onuniyatlarining uzlashtirilishiga bogaik,.
Úshinshi ^onuniyat: Nutk, ańlatpaliligini uzlashtirish balada fonetikalıqa, leksika hám grammatikanıń ańlatpa quralların túsiniwge bulgan beyimlikke
boglik, (mektepge shekem úlken jas daǵı balalardı nutk, ańlatpaliligini túsiniwge urgatish x, amda bul x;issiyotlarning bala tárepinen uzlashtirilishiga erisiw kerek).
Turtinchi konuniyat: Nutk, ni bayıtıw, áwele, nutk; kúnikmalarini jetilistiriwge boglik; (eger aldınǵı jas bosk, ishinde mektepge shekem úlken jas daǵı bala nushini qáliplestiriw muvaffak, iyatli bulgan bulsa, odan keyingi nushni bayıtıw procesi x, amda onı uzlashtirish ańsat hám tez baradı ). Bunnan tashk, hárre, tadk, ik, otchilar tárepinen nutk, ni bayıtıw jedelligi
tildi x, iyis etiw, biliw múmkinshilikleri (seziw, yad, aqıl k;ilish, pikirlew), shıdamlılıq kúshiniń rawajlanıwına x, am boglik,.
Besinshi tsonuniyat: Nutk, normaların uzlashtirishtildi xis etiwdiń rawajlanıwına boklik,.
Balalardıń nutkini uzlashtirishda tinish belgilerin kullash normaın, eslab k, alıw k, obiliyatini qáliplestiriw mux, im urın tutadı. Normalanǵan nutkda
ana tili elementlerin dástúriy kullashda insan x,ayotining tiykarınan, mektepge shekem úlken jas daǵı dáwiri nátiyjeli bulishi ana tili metodikası ilmida allak, achon uz tastıyıqın tapqan.
Mektepge shekem qaqıra jas daǵı balalar nushini rawajlandırıw menen boEtik, bulgan máseleler kompleksin
x;al etıwde kuyidagilar aloshda esapqa alınadı :
1. Insan daǵı biliw INSTINKTI, TvFMá kdzikuvchanlik nut*; jardeminde amapga asıriladı.
2. Bala nush qatnasıwında álemdi bilip baradı.
Psixologlardıń baqlawısha, aylana tugrisidagi bilimler nush ork, ali uzlashtiriladi.
Bunnan sonday juwmaqqa keliw múmkin, balalardı aylana menen tanıstırıw nushni rawajlantiri1 oda keń múmkinshilikler tugdiradi.
Soǵan kura tárbiyashiler mektepge shekem úlken yoishagi
balalardıń nutkini tugri yunaltirishni dógerekatrof menen tanıstırıw ork;ali ámelge asıradı.
Balalar nushini rawajlandırıw natiyjeliligine erisiw ushın olardıń bilim dárejesi, kizikdshi hám jeke krbiliyati qásiyetlerin esapqa alıw áhmiyetli bolıp tabıladı.
Sol zat anikdanganki, mektepge shekem úlken jas daǵı balalardıń barlıq x, arakat hám xul^ini boisharishda bas mıy iskerliginiń roli artıp baradı. Yaǵnıy balalar boshkdlarning xatti-x, arakatl a ri ni, átirapda kesheip atırǵan
vok, yea-x, odisalarni biliwge hám ba^olashga ıntıladılar.
Soǵan kura mektepge shekem jas daǵı balalar atqaratuǵın
iskerlik túrleri \am túrme-túr hám mazmunli bula baradı. Sonday eken, balalar iskerliginiń serma\sul túrleri nutk, ústirishda kagga rol' uynaydi. __
Balalar urtasidagi uzaro munasábetler tizdy|i birgelikte uyushtiriladigan úyinlarda govori daraj^- de qáliplesedi. Social paydalı me\nat hám uk;ish
sıyaqlı iskerlik túrleri barǵan sayın kuprok, rol' uynay baslaydı. Usınıń menen birge, qatarlaslarına ne menen bolıp tabıladı kumak beriw, olar ushın qandayda -bir payda jetkiziw mak, sadida kórinetuǵın bolatuǵın mexnatning social motivları jáne de axamiyatlirok,, yaǵnıy sezilerli bulib
k, aladı.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar uz xulk^larini jáne de tıyanaqlırok, boshk, ara baslaydılar.
Balalar tárbiyashisi tárepinen olar aldına kuyilgan wazıypalar mánisin anik; biladilar, tapsırikdarni mustak;il hám nukronsiz orınlaw ushın jigerli túrde ıntıladılar. Bulardıń barlıǵı nutk;ni rawajlandırıwdıń áhmiyetli shárt-shárayatları bulib xızmet k,iladi.
Ekenin aytıw kerek, tálimde qandayda bir-bir yutukda erisiw
tárbiyaǵa boglik,. Sol sebepli xam mektepge shekem jas daǵı balalardıń materiallıq xulk,-ádetlerin qáliplestiriwge arnawlı bir dárejede itibar beriw, olarda jaqsılıq, kishipeyillik, ádalatlılıq, hújdanlıq tugrisidagi axlo'uiy
qıyallardı quram taptırıw hám sol xildagi sapanıń zidiga salıstırǵanda unamsız munosabagni tárbiyalaw kerek.
Nutk, ni nátiyjelirok, rawajlandırıw mak, sadida balalardıń aylana ob'ektleri (adamlardıń ómiri hám mexnati, xayvonlar, usimliklar álemi, suw
astı dúnyası ) tugrisidagi qıyalların anikdash hám izbe-iz, rejeli tárzde keńeytira barıw talap etiledi.
Nutk;ni rawajlandırıwdıń natiyjeliligin asırıw rejesinde nafak, at aylana ob'ektleri ústinde odtsiy baqlawlar (mushoxadalar) ushın, bálki olardı
urǵanıw ushın xam qıdırıspalar, sayoxatlar utkazish áhmiyetli bolıp tabıladı.
Sol urında aylana ob'ektlerin urǵanıwda nelerge erisiw múmkinligin anikdab alıwımız kerek boladı. Onıń ushın, áwele, nutk, ústirishga tiyisli
aylana dárekleriniń uzını gruppadashtirish takrzo etil ad i.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalar nushini rawajlandırıw kup jshatdan kuyidagi zatlardıń tugri
Xal etiliwine boglik,:
— nutk, ni rawajtantirishga doyr didaktik materiallar (tárbiyashi hám ata-analardıń málim mak, sadga
k, aratilgan nushi, balalarǵa ukib yamasa aytıp beriletuǵın ertektar, ^shikdar, xikoyalar);
— tálimdiń didaktik materiallardı uzlashtirish
ushın paydalaniletuǵın metod hám usılları ;
— tálimdi shólkemlestiriw (aylana ob'ektlerin saralaw, soǵan boglik, nutk, ústirishni joybarlaw );
■ ukuv materialınıń mazmunı, onı urǵanishning ayırım usılları xamda olarǵa tiyisli principlerge súyene otirip, tárbiyashi nutk, ústiriw menen boglik, bulgan barlıq islerdi joybarlawtirmogi zárúr.
Biz áyne mashqalaǵa tiyisli tadkik, at jumısları aparıw processinde nutk, ústiriw boyınsha kuyidagi didaktik principlerge súyene otirip jumıs kurish jaqsı nátiyje beredi degen juwmaqqa keldik:
— nutk, shólkemleri xamda kulni urgatish ushın nutk,
mate rial i ni túsiniw;
— nutk; axamiyatini túsiniw xamda leksik hám grammatik kúnikmalarni rawajlandırıw ;
— nutk ańlatpaliligini bahalaw. Onıń ushın mektepge shekem jas daǵı úlken balalarda arnawlı bir x^^siyotni rawajlantiradigan didaktik materiallardı tańlaw
mak, sadga muvofshushr;
— ana tiline muxabbat tuygusini rawajlandırıw
principi (bul urında balalarǵa, atap aytqanda, nutkda ana
tili faktlarini kullash dástúrın uzlashtirish
buyicha tálimdi shólkemlestiriw názerde tutıladı );
— arnawlı bir temaǵa tiyisli jazba nushni awızsha nutk menen kiyoslash;
— nutkding az-azdan boyib barıwı.
Tildi tugri urǵanıw, onıń grammatik dúzilisine itibar berip suzlashish, balalarda erkin muxokama júrgiziw, sorawlar beriw, boshkdlardan esitken pikirleri maydanınan juwmaqlar chik;arish zat hám xrdisalar
urtasidagi barlanishning túrli kurinishlarini ańlap jetiwge alıp keledi.
Balalar bogchasida soglom, tábiy ortalıq jaratıw, olardıń tugri mámilege kiriishshi, boshkdlar menen sóylesiw ishtiyok, ining artıwına dúmpish boladı. Onıń ushın balalar nutk, ining formaan hám mazmunan mantiliy birligine erisiw áhmiyetli bulib, olar kuyidagilardan ibarat esaplanadi:
— daslep bala uz lurat baylıǵına iye bulishi;
— balalar nushining grammatik dúzilisin anik,
qáliplestiriwge itibar beriw;
— balalarda dawıs mádeniyatın garbiyalash;
— dialogik nutk„ yaǵnıy suzlashuv nutkini rawajlandırıw ;
— xikoya kdlib beriw;
— balalardı kórkem ádebiyat menen tanıstırıw ;
— balalardı sawat urgatishga tayarlaw hám boishalar.
Bul talaplar mektepge shekem garbiyaning barlıq boskdchlarida ámelge asıriladı. Lekin olardıń xar birinde balalardıń jas ózgesheligi, jeke tayarlıq
dárejesi, álbette, esapqa alınadı.
Balalardıń aylananı gúzetip barıwı nátiyjesinde aytılıwı x, am unamlı tárepke uzgara baslaydı ; dawıslardı tutri aytılıw kdla baslaydılar,
gápler mazmunı kengaya baradı, grammatik tárepden
gapni tugri dúze baslaydılar, lugat baylıǵı xam artadı. Balalardıń uzlari kishi-kishi xi koyalar dúze baslaydılar jáne bul xikoyalarni erkin bayan kdla aladılar. Olarda úlkenler menen mulokrtga kirisiw, uz pikirin erkin bayanlaw sıyaqlı páziyletler payda bula baslaydı. Soǵan kura balalar nutk;ida dawıs mádeniyatın jetilistiriw, átirap daǵı zatlar, predmetler, xodisalar atınıń ańlatiwshı suz baylıǵın keńeytiw, aktivlestiriw, monologik nutkding ápiwayı
formalarına ámel etiw, uz pikirin grammatik jshatdan tugri hám anik; ańlatpalay alıw kúnikmalarini payda kdgsish áhmiyetli hám zárúr esaplanadi.
Bul talaplar balalarda barlıq, ni, aylananı aqıl etiw, onı túsiniw, xis etiw, xikoyalar dúziw, uz pikirin bayan kdla alıw, ańlatpalı ukdsh iskerligi
processinde quram taptırıladı.
Ekenin aytıw kerek, boshanishli nutkda balalardıń átirapdaǵılar menen vokra-xodisalar tásiri nátiyjesinde uzaro munasábeti, alok, asi ańlatpalanadı. Bul ańlatpa bir yamasa bir neshe gáplerde uz hákisin tabıwı múmkin.
Nushning qáliplesiwinde balanıń aylana menen munasábeti, mámile forması úlken rol' uynaydi.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalardıń awızsha nutk^a doyr, ilmiy tájriybe hám kúnikmalari ámeldegi bulganligini esapqa alıp, olarda boshanishli nushni qáliplestiriwde, áwele, aylananı baqlawda nelerge
itibar beriwimiz kerekligini anikdab alıwımız zárúr. Bular, áwele, ana -Watan xakdda dáslepki qıyallardı qáliplestiriwden baslanadı. Bunda «Balalar
bogchalari ushın programma»de balalarda mustakdp
Uzbekiston mámleketi xakddagi túsiniklerdi keńeytiw, onıń utmishiga tiyisli estelikler menen tanıstırıw, Samarkand, Buxara, Xiva, Tashkent, Kukrn sıyaqlı tariyxıy qalaler xakdda maǵlıwmatlarǵa iye bulish,
«Mustak;illik kúni» (1991 jıl 1 sentyabr'), Uzbekiston
nishanları : gerbine, bayrogi, madxiyasi menen tanıstırıw,
Uzbekistan Prezidente, Prezidentlik botssharuvi \akdtsa maǵlıwmatlar beriw, balalardıń uz ma^allasi,kúshasi, úyi, onıń atalıwı, atalıw sebebi;
Uzbeki sto n n i n g tábiyaatı, jer-astı hám ústi baylıqları, toglari, chul hám ádirleri, TOFy sayları, urmonu-boglari, yuushmi, ullı kelbetleri, sarkardalari, yriyF oyshılları, dástúriy bayramları, sayllari, milliy dástúrleri, uzbek xalkining ámeliy kórkem óneri, úlkenler me^nati, balalardıń ata-anaları, ájaǵa -apalarınıń
Uzbekistan xal k, xujaligiking túrli sox, alaridagi qatnasıwı, islep chik, arılıwdıń mux>im sodatari, alok, a quralı. \ak, ida bilim beriw názerde tutılǵan, Áne solardıń barlıǵı balalardıń aylana daǵı xrdisalar ^akddagi bilimlerdi anshutash, mustax, kamlash hám keńeytiw tiykarında boglanishli
nushini rawajlandırıwǵa járdem beredi.
Bunda, birinshi náwbette, balapar suz baylıǵın keńeytiwde respublikamız tábiyaatı, kásip-xunarga tiyisli, kurilish hám ^ishlok, xujaligida paydalaniletuǵın mashinalar, zatlardıń uziga tán belgileri hám reńleri, mex, natga munasábetti ańlatiwshı túsiniktar, at hám suzlar menen bayıtıw zárúr. Shuiingdek, xalk,awızsha dóretpeı úlgitarini urǵanıw ; ana tilindegi antonim, sinonim, omonim suzlarni túsiniw hám tugri kullashga doyr túsinikdar, suzlar menen bayıtıwǵa erisiw kerek. Balalardı zatlardıń atların
tugri búydewge, olardıń uxshash hám fark^li táreplerin
túsiniw, forması, reńi, sapası, ózgesheliklerin, jinsi hám túrine ovd yunaltiruvchi lugatini aktivlestiriw, nushning grammatik dúzilisin qáliplestiriw, nutk, mádeniyatın qáliplestiriw, dialogik hám monologik
nushini jetilistiriw hám nixryat sawat urgatishga tayarlaw mu^im a>;amiyat kásip etedi.
Balalar bokchalarida alıp barılǵan baqlawlar sonı kursatdiki, olardıń boglanishli nushi jasına kura orkdtsa krlib, kator kemshilikler bar. Sol sebepli
biz olardıń nushni i baqlawda ádetdegi Hayotiy faoliyatidan shetke chik, maslikka háreket kuildik. Bul processda kuyidagilarga itibar k, aratildi:
1. Ana tili baylıǵınan ónimli paydalanıw.
2. Nutkdi rawajlantıratuǵın faktorlardı tugri belgilew.
3. Nushni rawajlandırıw procesi.
4. Nutkdi rawajlandırıwda ajıralmaslıq hám úzliksizlik.
5. Nushni rawajlandırıw mazmunı.
6. Nushni rawajlandırıw formaları.
7. Nushtsa social -xojalıq faktorlardıń uzaro
alok, asi.
8. Qıdırıspalar, úyin za mexnat procesi — nushni
ústirishning áhmiyetli quralı ekenligi.
Balalardıń nutkdni rawajlandırıw arnawlı
urǵanilmaydi, nátiyjeleri islep chi^ilib,
mashgulotlar sisteması belgilep alınbaydı, mashgulotlar
málim makradga yunaltirilgan túrde úzliksiz hám izbe-iz alıp barilmaydi.
Mektepge shekem tárbiya mákemeleriniń úlken gruppalarında balalardıń nushi k, ay dárejede qálipleskenligin anikdanib, arnawlı tamaqtasıirikdar ruyxatini islep
chik, iladi, xar bir bala menen jalǵız tártipte alıp barıladı.
I-tapsırik; balaǵa usınıs etilgen ertek yamasa
Xikoyani k;ayta xikoya kdpib bere alıwın anik^ash.
«Zumrad hám Kdmmat», «Bugirsok, », «Eki eshki», «Ur,
tu^mok, », «Eshki balaları», «Toshbak;a menen chayon» sıyaqlı
ertek hám xikoyatlardan úshewin usınıs etiledi. Bala
ertekti eslay almasa, sol erteklerge islengen súwretler
Xavola kdlinadi.
Balalar xikoyasi kuyidagi kursatkichlar tiykarında
analiz kdshnadi:
— xikoyani mustakdl bayan kdlish (úlkenlerdiń járdemisiz);
— tekst mazmunınıń tulshushgi;
— tekstti bayan kdlishda izbe-izlik;
— ańlatpa qurallarından paydalanıw kúnikmasi;
— nutkiing tuwriligi.
Aylana daǵı zat -predmetlerge tiyisli tekstti
Kayta xikoya kdlib beriwde balalar nutkdda kuyidagi
kemshilikler dús keliwi múmkin:
— balalar ertekti járdemshi sorawlar bermesten turıp mustakdl xikoya kila almaydı ;
— tekst degi suzlarga tak1! id kilib suzlaydi;
— birpara áhmiyetli vok, yealarni túsirip krldiradi;
— bir az tuxtab-tuxtab xikoya kdladi, nutkda úzilis
boladı ;
— nutkda túsiniklik jetiwmeydi:
— birdey tezlikte, birdey dawısda xikoya kil ad i;
— uzicha birpara suzlarni kushib, mánisiz xikoya
kdl ad i;
— úlkenler járdemi jardeminde xikoya etedi;
— xikoya etiw processinde tekst mánisin
uzgartirib jiberedi;
— mantikiy izbe-izlikke ámel kilmaydi.
Balalarǵa «Mexmonda», «Uycha», «Mektepke yul» temaları hám olarǵa islengen súwretler usınıs etiledi.
Xikoya etiw processinde yul kúygen qáteleri hám
yutuklari aniklanadi.
Usı bogchalarda balalardıń nutkini kuzatganda
Kuyidagilar tiykarǵı kriterya retinde alınadı :
— usınıs etilgen tekstti xikoya etiwde vokeani
úlkenlerdiń járdemisiz, mustakil ayta alıwı ;
— tekst mazmunın tulik ańlatpalay alıwı ;
— tekst mazmunın bayan etiwde izbe-izlikke ámel
Etiwi;
— ańlatpa qurallarından paydalana alıwı ;
— nushning tuwriligi, tezligi;
— gáplerdiń grammatik jshatdan turri dúzilgenligi;
— nutk mádeniyatına ámel etiwi.
Balalardıń nutkini urǵanishning eń kulay usılı,
gúmansız, suxbat metodı ^isoblanadi. Sonıń menen birge, bo38
lalarning aylana de ámeldegi bulgan zatlardı
baqlaw hám olardı taxdil etiw, olar xakida qıdırıspalarda
uyımlastırılǵan soraw -juwaplar xam áhmiyetli bolıp tabıladı. Usınıń menen
birge, balalardıń boglanishli nutkini urǵanıwda
olardıń awdarması erkin maydanınan alıp barılatuǵın
baqlawlar xam áhmiyetli axamiyat kásip etedi.
Balalardıń nutkini rawajlandırıw ushın málim
bir sistemada jumıs aparıw maksadga muvofik- Bunıń
ushın bogcha jasındaǵı qaqıra balalarda nutkni ústiriw
programmasın jetilistiriw jáne onı bir pútkil, pútin
process retinde tárbiya sistemasına kirgiziw xamda mazmunın belgilew zárúr.
Mektepge shekem úlken jas daǵı balalardı aylana
menen tanıstırıw tiykarında nutkini rawajlandırıw
tema rejesine kuyidagilar kiritiledi.