Tema: kletkaniń joqari fiziologiyaliq aktiv zatlari. Reje

Kóp kletkalı organizmler.
Kóp kletkalı organizmde hár bir kletka óziniń element almasinuwı dárejesi menen parıqlanıp turadı. Sırtqı ortalıqtan kletkaǵa kletka ishki strukturaların payda etiwde qatnasatuǵın hám de kletkada bóleklenip energiya beretuǵın elementlar hám kislorod kiredi. Joqarıda aytılǵan elementlar hám de suw, ionlar, vitaminlar, gormonlar (kletka funktsiyasın basqarib turıwshı ) kletkanı sırtqı ortalıqtan ajıratıp turıwshı plazmatik membrana arqalı aktiv hám passiv transport jolı menen kletkaǵa kiredi. Tap sol jol menen kletka metabolizbe ónimleri kletkadan tısqarına shiǵarıladı. Elementlardıń kletka ishine aktiv kiriwi (elementlardıń jıynalısı ) hám tısqarına shıǵarılıwı (sekretsiya hám ekskretsiya) energiya sarp etiw bolıwı menen keshedi. Kóplegen kletka membranalarında sol protsessni támiyinleytuǵın ATF-aza sisteması jaqsı rawajlanǵan boladı. Elementlardıń kletka ishine kiriwinde kletka organellalari, xu-susan, endoplazmatik tor hám Golji kompleksi xam qatnasadı.
Fagocitoz. Kóp kletkalı organizmlerdiń kletkaları zárúr elementlardı eritpeler jaǵdayında aladı. Plazmatik membrana arqalı hátte iri molekulalardıń kletkalar ishine kiriwi de elektron mikroskopda kórilgen.
Birpara kletkalar bolsa qattı elementlardı da jutıw qábiletine iye. Bul process fagocitoz dep ataladı, bunı birinshi ret I. I. Mechnikov tárepinen ótken ásir aqırında anıqlanǵan. Fagocitoz qábileti biriktiruvchi toqıma kletkaları makrofaglarida, bawır sinusoid kapillyarınıń endotelial kletkalarında, búyrek ústi bezi, gipofiz, qan isleytuǵın organlardıń retikulyar kletkalarında (suyek ko'migi, talaq, limfa túyini) da bar.
Fagocitoz izbe-iz bolatuǵın 4 fazadan ibarat : 1) fagotsit hám fagocitoz etiletuǵın elementtıń óz-ara jaqınlasıwı. Bul - fagotsitning elementqa salıstırǵanda xemotaksisi menen belgilenedi;
2) fagotsit hám fagocitoz etiletuǵın elementtıń oǵırı jaqınlasıwı (atraksiya dáwiri); 3) elementtıń yutilishi; 4) as sińiriw etiliwi.
Elementlardıń fagocitoz etiliwi fagotsit plazmatik membranasınıń invaginatsiyasi arqalı júz beredi. Yutilgan elementlar gidrolitik fermentlerge bay lizosomalarda bóleklenedi.
Pinocitoz. Qattı elementlardı fagocitoz etiwden tısqarı kletka suyıq elementlardı da jutıwı múmkin. Bul processni birinshi ret Lyuis kuzatgan (29 -súwret).
Elektron mikroskopda aqırǵı jıllarda alıp barılǵan tekseriwler pinocitoz processinde kletka plazmatik membranasınıń áhmiyeti úlkenligin kórsetdi. Suyıqlıq tamshısı kletka membranasınıń bir bólegi menen o'ralib, sitoplazmaga ótedi hám onda kletka qabıǵınan ajraladi`. Sonday etip, pinocitoz kóbikshe diywali plazmatik membranadan shólkemlesken.
Pinocitoz mexanizmi tómendegi fazalardı óz ishine aladı : 1) sırtqı sitoplazmatik membrana invaginatsiyasining payda bolıwı ; 2) sol invaginatsiyalarga suyıqlıq tamshısınıń yutilishi; 3) kóbikshelerdiń sitoplazma ishine ótiwi hám de sitoplazmatik vakuolalarning payda bolıwı. Pinocitozǵa jaqın protsess rofeotsitoz bolıp, bunda submikroskopik bóleksheler hám makromolekula jutıladı. Rofeotsitozni pinocitozdan ayrıqsha túrde tek elektron mikroskopda kóriw múmkin.



2 - súwret. Pinocitoz. Jińishke ishek prizmatik kletkasınıń apikal bólegi. Elektron mikrofotogramma. X35. 000.
1-mikrovorsinka; 2-pinocitoz invaginatsiya; 3-pinocitoz vakuol.