|
EKINSHI AKT Tórtinshi kartina
Tawdagi tún. Dushpanlardın mákani. Tonap tapqan baylığının kópligine shadlangan olar shagal máslikke berilgen. Bázimdi Sardar hám Berdi ingliz baslagan. Nókerler jawingerlik oymin oynamaqta.
Xanzada hám Aybórek birge baylangan hám qosiq penen qaygıların bildirmekte. Nókerler Sárdardan qızlardı sawga etiwdi ótinedi. Berdi ingliz olardı satıp alıwdi usinis etedi. Aybórek oni óziniń ákesi Qońırat xanına sadıq bolganligin esletedi. <«Berdi tutqınlardi turgizip, joqga túsiwdi buyıradi. Kárwan jolga atlanadi.
Besinshi kartina
Avanscena. Tawdagi tas qopariw omi. Pirim biy de jumis islep atırgan tutqınlar arasında. Ol doslarına Ájiniyazdın da tutqinga túskenin, zindanda jatırganın, onin qashiwin shólkemlestiriw zárúrligin, tutqindagi basqa bozatawshilard: da qutqariw ushin xalıqtıń kóteriliske shigiwin usinis etedi. Xalıq oğan áwmet tileydi.
Altınshi kartina
Zindan. Ájiniyaz tereń oyda, xalqina járdem bere almaganına qattı qıylanbaqta. Nókerlerdiń birine hayalliqqa alıngan Aybórek zindanga kelip, shayirga birge qaship ketiwdi usmadı. Ájiniyaz oğan kónbeydi. Bul jreden tek xalqı menen, óz súyiklisi menen gana ketiwi mumkin. Ashiwga mingen Aybórek Ajiniyazdı kózleri menen qaytıp kórmewi ushin oni bosatiwdi buyiradi.
ÚSHINSHI AKT Jetinshi kartina
Dushpan xanının sarayı. Tutqin qızlardıń oyını. Sońınan mushayra (shayırlardın jarısı) bolmaqta. Aldingi shiqqan shayırdın qosıgının en songi qatarların qagıp alıp, Ájiniyaz kiredi. Ájiniyazdıń ájayıp poeziyası bársheni tásiyin qaldırdı. Xan qaptalındağılardan shayır haqqında soraydı. Oğan Xorezm oypatliginan shiqqan qaraqalpaq shayırı ekenin túsindiredi. Xan shayırdın talantina hayran qaladı hám úlkesi haqqında aytıp beriwin soraydı. Ájiniyaz «Shayırlar mushayrasin basqariwshi shayırlar menen alımlardın atınan qaraqalpaqlardı qulliqtan bosatiwdi ótinedi. Xan qáhárli. Uzaqtan kóterilis jasagan xalıqtıń shawqimi esitiledi. Pirim biy baslagan xalıq bozatawshilardi bosatiwdi talap etedi.
Qoriqqan xan saraydı asıga taslap shigadi. Xaliq jeniske erisedi. Tuwilgan jerine qaytıp baratirganına Ájiniyaz benen Xanzada da sheksiz quwanishta. Qizganishtan ózin tuta almagan Aybórek Xanzadaga qanjar uradı. Xanzada jan tapsıradı. Ájiniyaz hám xalıq Xanzadamı azalaydı. Pirim biy xalıqtı keleshek nurli ómirge iseniwge shaqiradı.
N.Muxammeddinov bul shigarmada xalıq namaların sheberlik penen paydalangan. Onin professionallig: sonda, kompozitor namalarga jana boyawlar qosip, qayta islep, garmoniyalap, qosimsha simfoniyalıq epizodlar menen geypara kórinislerge túsinikler beredi. Usınday úylesimlilikti jarata algan dóretiwshi insan bul miynetinen son qaraqalpaq muzika tariyxındağı úlken kórkem-óner sheberi sipatında jáne bir mártebe tán alınǵan.
Operada Ájiniyazdıń watanga, óz xalqına degen súyispenshiligin sáulelendiriu baslı ideya bolip, shigarmanın muzikalı xarakteri obrazlarda, namas: hám ritminde ayqın kórinip turadı. Operanın uvertyurasında qaraqalpaq xalqının keń peyilligi, sabırlığı, kúshliligi kórinip, júrekti tolqınlandıratugin nama atqarıladı. < operasi muzikası tusinikli, irgaqqa bay bolip, jağımlı lirizm hám milliy ózgeshelikler jámlesken qunlı shigarma. Operadagi jarqin obrazlar- bul Ájiniyaz, Xanzada, Aybórek, Panaxan. Pirimbiy, Berdi inglis bolip, kompozitor hár bir qaharmannın ishki dúnyasın, júrek sezimlerin jetik mengerip algan. Olardagi tásirshenlikti aship beriwde simfoniyalıq orkestrge qatań waziypalardı júklegenligin kóremiz. Operanın birinshi kartinasminózinde-aq Ajiniyazdıń obrazi súwretlenedi. Ol Xiywadağı Sherqazı hám Qutlmurat inaq medreselerin tabıslı pitkerip, «Ziywar» laqabi menen elge oralar eken, «Ey, shopan, bergil xabar, jayında eller barmcken» ariyası arqalı óziniń watanına bolgan sağınıshin, ata-anası, yarına degen sheksiz muhabbatın táriyipleydi. Xalıq qosıqlarına tiykarlangan bul ariya baslanıwdan-aq ózinin tásirshenligi menen tamashagóydiń diqqatın eriksiz ózine tartıp, oni quwanushqa bóleydi. Bul jerde Ájiniyaz aq otawdıń átirapında xalıqtıń Nawrız bayramın ótkerip atırganına gúwá boladı. Öziniń súyikli shayırın kútken xalıqtın kewil tolganısları simfoniyalıq orkestr jardeminde kóterińki ruwxta atqarıladı. Ájiniyaz xalıq arasınan óziniń súyikli yarı Xanzadanı izleydi. Bul waqiyadan xabar tapqan Xanzada quwanushqa bólenip, qosiq ayta baslaydı. Bul qosiqta Xanzada obrazının ishki dúnyasının gózzalligi, tazalıqqa qushtarlığı lirika arqalı súwretlengen.
Operada obraz jaratqan N.Ansatbaev, T.Xojanazarov, M.Xojaniyazov, K.Serjanov, B.Nadirov, R.Qutekeeva, M.Sapaeva siyaqli bálent lapiz iyeleri özleriniń ájayıp hawazları menen tamashagóylerdi tań qaldırdı. Mısalı, operadagi Pirimbiydiń muzıkalıq portreti ayriqsha bolip kózge túsedi. Ol óz xalqının arın ariap, onun mápi jolinda Angliyadan kelgen Berdi inglizdi qaralaydı hám óz xalqin Rossiyaga qosiliwga shaqiradi. Pirimbiydin ariyasındagi muzikali formanin kólemliligi, basımlılığı, jay tempte shertiletugin naması qaharmannin xalıq arasındağı ülken húrmet-izzetke layıqlı aqsaqal ekenligin súwretleydi. Pirimbiydiń obrazýn M.Xojaniyazov jaratqan. Oniń hawazlar arasında siyrek gezlesetugin bas tembrli dawısı Pirimbiydiń obrazın aship beriwde áhmiyetli orm iyelegen. Pirimbiy obrazına pútkilley qarama-qarsı bolgan obraz bul Panaxan obrazı. Onın qatalligi, jawızlıq jolindağı isleri, bárqulla jaqsılıqqa qarsi bolgan háreketleri súwretlenip, operanıń waqiyasınıń rawajlaniwinda xızmet etedi.
Operada kompozitor Ajiniyazdıń óz dóretpesi bolgan Ajiniyazdıń <>> poeması sipatında paydalanadi.
Orkestrdin kiris bólimi Xanzadanıń leyttemasi menen ashilip, ariyanın 1- ekspoziciya bólimi baslanadi. Bul bólimnen keyin tayaqti at etip oynap kiyatırgan kishkene bala saxnaga shigadi hám onin attagi selkildep kiyatırgan shabısının tempin qaraqalpaq xalıq naması « tin ayirım ritmikalıq bólekleri menen súwretleydi. Nama áste-aqirin háwijge minip, Xanzada ariyasının ortangi bólimi menen baylanısıp ketedi hám namanın háreketshenligi dáslepki bólimge qaraganda shaqqaniraq bolip, ishtegi gulgula sezimdi anlatadı. Xanzada oz súyiklisi Ájiniyazdıń awilga kelgenin esitip, oni kóriwge asigadi. Lekin, ol Ájiniyazga atastırılip qoyılgan boliwina qaramastan, qaraqalpaq qızına tán iybeliligi, sabırliligi hám uyalshaqlıgı sebepli súyiklisinin aldına shigiwga tartınadi. Súyikli yarına bolgan muhabbat, sağınısh sezimi Xanzadanı qiynap, ol sol jerde kishkene balanı qushaqlap turip qosiq aytadi. Sońınan óz súyikli yarı Ájiniyazga bala arqalı shayqaltasın berip, «Yarımnan xabar keltir» - dep ariyanıń repriza bolimine ótedi. Bunda dáslepki aytilgan qosiqtin bir kupleti qaytalanıp, operanın keyingi kórinisi, yagniy, kesh túsip, jana tuwilgan ay payda boladi. Bul jerde Xanzada «Yarıma aman-esen qosip, jana aylarga, jana jillarga jetkere gór» - dep ayga qarap jalbaradı. Bul kórinistegi aydın batıwın orkestrdegi muzikanın kem-kemnen sónip baratırganı menen súwretlep beredi. Operanın en jarqın lirizmge bay kórinisleriniń biri bul Ájiniyaz benen Xanzadanın ushirasıwı. Bul jerde Xanzadaniń ariyası atqarıladı. Onda Xanzadanın jilwa-nazi, iybeliligi, sonin menen bir qatarda shoqligi ayqın kózge taslanıp, usi ariya arqalı súyikli yarı Ajiniyazdın kewiline gulgila saladı. Usı qisqa ushirasiwd:ń ózinde - aq olardıń bir-birine bolgan ishki sezimleri basınan ótken qiyinshilıqların umittırıp, kewillerinde quwanish sezimlerin oyatadı. Bul táriyiplerdin barlıgı olardın birgelikte atqargan duetinde ayqın sáwlelenedi. Ájiniyaz benen Xanzadanın bir-birine bolgan sap muhabbatı shigarmanın shayırlıq syujetin ele de bayıtıp, orkestrde jańlagan ráńbe-ráń muzikalardın qollap quwatlawi menen olardın sadıq muhabbatı biyik shinlarga jetkiziledi. Biraq, eki jürektin quwanishli máwritleri kópke sozılmaydı. Demli saz ásbaplardıń járdemi menen bul tinishliq birden buzilip, tosattan uris kórinislerin súwretleytugin orkestrdegi jağımsız shawqimli sesler maydandagi shabisti, atispalardı, xalıqtin shuwlagan dawısları siyaqlı bir qansha keskin waqıyalardın hádden tis rawajlaniwina tán súwretlew quralları dinamikalıq belgiler arqalı kórsetiledi. Bul jerde muzıkalı drama háwij alıp, operanın syujetindegi konflikt basqishlarının rawajlanıwının en biyik shinina shigadi.
Dushpanlar tárepinen Pirimbiy, Xanzada, Aybórekler tutqinga alınadı. Urista jaradar bolgan Ajiniyaz qıymshiliqlardı xalqı menen birge kóredi. Bul kartinada kompozitor Ajiniyaz obrazın eldin arın arlaytugin márt, pidáyi perzent sipatında súwretlep, oni birinshi oringa qoyadı. Ol xalqın qaygırgan halda munli hawaz benen «
Keyingi kartinada dushpanlardii mákanı súwretlenedi. Xalıqtı tonap algan baylıqlarınan ruwxlangan dushpan shagal máslikke berilgen. Bul bázimdi Sárdar hám Berdi ingliz basqarıp our. Saxnaga Xanzada menen Aybórek qolları baylangan halında alıp kelinip, ata jurtin eske túsirip, onda keshirgen shadli ómirlerin yad etip, munli hawazda duet atqaradi. Bul jerde Sárdardió názeri Xanzadaga túsip, menmenlik penen gerdiyip turgan obrazın onin ariyasında köriwińizge boladi. Ariyada Sárdar Xanzadanın gózzalligina tán bergenligin aytip:
Biz jigittin sárdári, bol sen sáwgili yarı, Bozatawdın dilbarı, sendey gózzal kórmedim dep jaginbaqshi boladi.
Shigarmadağı unamsız obrazlardın biri bul Berdi ingliz obrazı. Bul qaharman unamsız bolganligi menen shıgarmadagi ózgeshe xarakterge iye personaj. Ol ózin pútkil qaraqalpaq xalqına hám Panaxanga jan ashir dos etip kórsetedi. Biraq, oniń tiykargi maqseti xalıq arasına gulgula salip, bul jolda tek óziniń mápin gózleydi. Onın bul xarakteri operanın birinshi aktinın ekinshi kartinasında aship beriledi. Berdi inglizdiń Panaxanga qarata aytilgan ariyasında:
Wa Panaxan taqsır xan, ulli Qonirat iyesi,
Ofarin dostim sagan, shin aqıldın iyesi, dep, kórsetken múrájátinde onin dosliqti niqap etip, isenimine kiriw ushin aytilgan qatarları kórinedi. Jáne de ariyada:
Wa Panaxan ulli xan, súreber dostim dáwran,
Ulli ingliz patshası, bizge mádátkár mudam,
-degen qatarlarında rus elinin járdemin biykarlap, Panaxand: Angliyadan járdem keliwine isendirmekshi boladi. Pirimbiy menen Panaxannin kelispewshiliginen paydalanıp, Panaxanga jağınıw maqsetinde Pirimbiy hám onin xalqına qarata <«Jetinshi kartinadagi Ájiniyazdıń ájayıp poeziyası operadagi jarq:n kórinislerdiñ biri. Shayırdın ishqipazları oni xan sarayına alıp kelgen jerde xan Ájiniyazdan úlkesi haqqında aytip beriwin soraydı. Sol waqtında shayır <
Kompozitordiń utısı sonda, shayırdın ishki debdiwin, Watanga bolgan saginishin, tuwilgan topiragi menen maqtaniw sezimin muzika arqalı sheber súwretlep, orkestr járdeminde tamashagóyge tásirli etip jetkerip beredi.
Operadagi waqiyanın mazmuni kem-kemnen háwij alıp, Pirimbiy basqargan xalıq qozgalańshilari jeniske erisedi. Óz maqsetine jetken xaliq jat eldegi tutqunnan azat boladı. Biraq, óz ana jurtina jol alganda ayanishli tragediya júz beredi. Ájiniyazga bolgan ishqi sezimlerine juwap ala almagan Panaxannın qızı Aybórek muhabbat gázebinde ortenip turgan qáhárin jilawlay almay, osh aliw niyetinde Xanzadanı oltirip, qan tógiliwine sebepshi boladi.
Bul targediyaliq kórinis operanın birinshi versiyasında Aybórek Xanzadağa uw berip, shayırdan ósh aladı. Al, operanın keyingi versiyalarında, qizganishtan ózin tuta almagan Aybórek Xanzadağa qanjar uradi,- dep kórsetilgen. Operanın unamlı qaharmanı bolgan Xanzadanın baxith kúnlerge endi jettim degende omirden erte ketip baratırganligin, kompozitor tragediyaliq aza namaları menen, awir akkordlar járdeminde súwretlep beredi.
Operadagi en quramalı hám kórkem obrazlardan biri bul Xanzadanın obrazi. Kompozitor Xanzadanıń obrazin jaratıwda qaraqalpaq xalıq naması «Dembermes»tin ritmikaliq nagıslarınan paydalangan:
Qolań shashqa taraq batpas, jazılıp tarayın desem, Ay sınıgı ayna bolmas, súzilip qarayın desem-degen qatarlarda, óziniń iybeliligin hám qiz jolinin názikligin:
Qıldan jinishke qiz joli, Jol tawip barayın desem- dep, kórsetken bolsa, al, súyikli yarı Ajiniyazga bolgan muhabbat sezimlerin hám intigip kútkenlerin:
Kórinse de yar qarası, Als bolip turar arası- degen qosiq qatarları menen oniń obrazın tamashagóylerge kennen aship bergen.
Operanıń 1974-jili I aktli bolip jazılgan dáslepki variantının tayarlıq dáwirinde Xanzadanıń obrazın G.Sırımbetova úlken she berlik penen alqara bilgen. Biraq, opera sol waqıtları saxna júzinde óz kórinisin tappaydı. Aradan biraz jıllar ótip, 1987-jil opera 3 akt hám 7 kartinadan ibarat bolip, toliqtirilip, teatr saxnasına dáslepki qademin qoyadı. Bul qoyılıwında Xanzadanın obrazın R.Qutekeeva atqaradı. Onın dawis diapazoninın keńligine qaray otirip, kompozitor Xanzadanın ariyasın elede ráń-báren bo yawlar menen bayıtadı.
Súyikli yarınan ayrılgan Ajiniyaz, ayralıq qaygıst menen <Shigarmadagi tragediyanı poeziyalıq jaqtan aship beriwde, hár qiylı obrazdıń tásirsheńligin kúsheytiwde. orkestrge ülken waziypalar júklengen. Qalaberse, operadagi waqiyalardın elede qızgın háwij alıp bayıp bariwinda xor, ansambl, xoreografiyalıq oyınlardıń dóretiliwi shigarmanı kórkemlik jaqtan bayıtadı.
Kompozitor jańasha úlken shigarmanı dóretiwde milliyligimizdi, qaraqalpaq xalıq namaların tiykar etip algan. Bul operadagi kompozitor menen dramaturgtın tabısı qosiq aytiw mádeniyatindağı qaraqalpaq milliy qosiqshilığının tiykarı bolgan baqsı-jirawlardıń atqariwshiligin akademiyaliq usil baylanıstırıwında.
Do'stlaringiz bilan baham: |
