|
Informaciya qawipsizligi sistemalari. Qawipsizlikke hújim hám onıń túrleri
Informaciyanı qorǵawdıń maqseti hám kontseptual tiykarları.
Ulıwma alǵanda informaciyanı qorǵawdıń maqsetin tómendegishe ańlatıw múmkin:
- informaciyanı tarqap ketiwi, kelileniwi, aynıwı, jasamalastiriliwin aldın alıw ;
- shaxs, jámiyet, mámlekettiń qawipsizligine hujimnı aldın alıw ;
- informaciyanı joq etiw, modifikatsiyalaw, buzıw, nusqa alıw, blokirovka qılıw sıyaqlı nızamǵa qarsı háreketlerdiń aldın alıw ;
- informaciya resursları hám informaciya sistemalarına nızamǵa qarsı tásir qılıwdıń basqa formaların aldın alıw, hújjetlestirilgen informaciyaǵa jeke múlk ob'ekti retinde huqıqıy rejimdi támiyinlew;
- informaciya sistemasında ámeldegi bolǵan jeke maǵlıwmatlardıń jasırınlıǵın hám konfedentsialligini saqlaw arqalı puqaralardin’ konstituciyalıq huqıqların qorǵaw ;
- mámleket sırların saqlaw, nızamshılıqqa tiykarınan hújjetlestirilgen informaciyalar konfedentsialligini támiyinlew;
- informaciya processlerinde hám de informaciya sistemaları, texnolo- giyalari hám olardı támiyinlew quralların proektlestiriw, islep shıǵıw hám qóllawda sub'ektlerdiń huqıqların támiyinlew.
Informaciyanı qorǵawdıń natiyjeliligi onıń waqıtındalıǵı, aktivligi, úzliksizligi hám kompleksligi menen belgilenedi. Qorǵaw ilajların kompleks tárzde ótkeriw informaciyanı tarqap ketiwi múmkin bolǵan qáwipli kanallardı joq etiwdi támiyinleydi. Ekenin aytıw kerek, bir ǵana ashıq qalǵan informaciyanı tarqap ketiw kanalı pútkil qorǵaw sistemasınıń natiyjeliligin keskin kemeytirip jiberedi.
Informaciyanı qorǵaw salasındaǵı jumıslar jaǵdayınıń analizi sonı kórsetedi, qorǵawdıń tolıq qáliplesken kontseptsiyası hám dúzilisi payda etińan, onıń tiykarın tómendegiler quraydı :
- sanaat tiykarında islep shıǵılǵan, informaciyanı qáwipsizlik
qılıwdıń oǵada jetilisken texnikalıq quralları ;
- informaciyanı qorǵaw máselelerin sheshiwge qánigelik-
lashtirilgan shólkemlerdiń bar ekenligi;
- bul mashqalaǵa tiyisli jetkiliklishe anıq kórsetilgen qarawlar
sisteması ;
- jetkiliklishe ámeliy tájiriybe hám basqalar.
Qorǵawlanǵan informaciyaǵa hujimler túsinigi jáne onıń dúzilisi. Ulıwma jóneliske kóre informaciya qawipsizligine hujimler tómendegilerge bólinedi:
- Ózbekstannıń manawiy gúlleniwi tarawlarında, manawiy turmıs hám informaciya iskerliginde puqaralardıń konstituciyalıq huqıqları hám erkinliklerine hujimler ;
- mámlekettiń informaciyalastırıw, telekommunikatsiya hám baylanıs quralları industriyasın rawajlanıwına, ishki bazar talapların qandırıwǵa, onıń ónimlerin jáhán bazarına shıǵıwına, sonıń menen birge jergilikli informaciya resurslarini jıynaw, saqlaw hám nátiyjeli paydalanıwdı támiyinlewge salıstırǵanda hujimler ;
- Respublika aymaǵında engizilgen hám de jaratılıp atırǵan informaciya hám telekommunikatsiya sistemalarınıń normaında islewine, informaciya resursları qawipsizligine hujimler.
Informaciya esaplaw sistemalarında informaciya qawipsizligin támiyinlew kózqarasınan óz-ara baylanıslı bolǵan ush quraytuǵındı kórip shıǵıw maqsetke muwapıq :
informaciya ;
2) texnikalıq hám programmalıq qurallar ;
3) xızmet kórsetiwshi personal hám paydalanıwshılar.
Hár qanday informaciya esaplaw sistemaların shólkemlestiriwden maqset paydalanıwshılardıń talapların bir waqıtta isenimli informaciya menen támiyinlew hám de olardıń konfedentsialligini saqlaw esaplanadı. Bunda informaciya menen támiyinlew wazıypası sırtqı hám ishki ruxsat etilmegen tásirinlerden qorǵaw tiykarında sheshiliwi zárúr.
Informaciya tarqap ketiwine konfedentsial maǵlıwmattıń bul informaciya isenip tapsırılǵan shólkemnen yamasa shaxslar sheńberinden qadaǵalawsız yamasa nızamǵa qarsı tárzde tısqarına shıǵıp ketiwi retinde qaraladı.
Hujimniń ush kórinisi bar.
1. Konfedentsiallikning aynıwına hujim sonı ańlatadıki, bunda informaciya oǵan ruxsatı bolmaǵanlarǵa málim boladı. Bul jaǵday konfedentsial informaciya saqlanıwshı sistemaǵa yamasa bir sistemadan ekinshisine uzatılıp atırǵanda nızamǵa qarsı paydalana alıwlıqtı qolǵa kirgiziw arqalı júzege keledi.
2. Pútinlikti buzıwǵa hujim esaplaw sistemasında yamasa bir sistemadan ekinshisine uzatılıp atırǵanda informaciyanı hár qanday kózkóreki ózgertiwdi ózinde sáwlelengenleydi. Ayıpkerler informaciyanı kózkóreki ózgertirgende, bul informaciya pútkilligi buzılǵanlıǵın ańlatadı. Sonıń menen birge, programma hám apparat qurallardıń tosınarlı qátesi sebepli informaciyaǵa nızamǵa qarsı ózgerisler kiritilgende de informaciya pútkilligi buzılǵan esaplanadı. Informaciya pútkilligi - informaciyanıń buzilmagan jaǵdayda bar ekenligi bolıp tabıladı.
3. Xızmetlerdiń izdan shıǵıw hujimı esaplaw sisteması resurslarında basqa paydalanıwshılar yamasa ayıpkerler tárepinen kózaba etilgen háreketler nátiyjesinde paydalana alıwlilikni blokirovka bolıp qalıwı nátiyjesinde júzege keledi. Informaciyadan paydalana alıwlılıq - informaciya aylanıwshı, sub'ektlerge olardı qızıqtiruvchi informaciyalarǵa waqıtında qarsılıqlarsız kiriwin támiyinlep beretuǵın hám de qálegen waqıtta shaqırıq etilgende sub'ektlerdiń sorawlarına juwap beretuǵın avtomatlastırılgan xızmetlerge tayın bolǵan sistemanıń ózgesheligi bolıp tabıladı.
Informaciya qawipsizligine hujimlardıń taypalanıwı. Informaciya qawipsizligine hujimlar dárejesine kóre tómendegishe taypalanıwı múmkin:
a) shaxs ushın :
- informaciyalardı qıdırıw, alıw, uzatıw, islep shıǵıw hám tarqatıw boyınsha puqaralardıń konstituciyalıq huqıqları hám erkinliklerin aynıwı ;
- puqaralardı jeke turmıs qol qatılmaslıǵı huqıqınan juda qılıw ;
-erksiz zıyanlı informaciyalardan puqaralardıń óz sog'liqlarini qorǵaw huqıqları aynıwı ;
- intellektul múlk ob'ektlerine hujim.
b) jámiyet ushın :
- informaciyalastırılgan jámiyeti qurıwǵa tosıqlar ; - jámiettiiń ruwxıy jańalanıw, sh, onıń ruwxıy baylıqların saqlaw, belsendilik hám qalıslıq, mámlekettiń kóp ásirlik ruwxıy dástúrlerineni rawajlandırıw, milliy, materiallıq miyraslardı targ'ib qılıw, etika normaları huqıqlarınan juda qılıw ;
- zamanagóy telekommunikatsiya texnologiyaların taraqqiy etiwi, mámleket ilimiy hám islep shıǵarıw potentsialın rawajlandırıw hám saqlap qalıwǵa qarsılıq etiwshi ortalıqtı jaratıw.
v) mámleket ushın :
- shaxs hám jámiyet mápleri qorǵanıwına qarsı háreketler; - huqıqıy mámleket qurıwǵa qarsılıq ;
- mámleket basqarıw shólkemleri ústinen jámiyetlik qadaǵalawı institutların qáliplestiriwge qarsı háreketler;
- shaxs, jámiyet hám mámleket máplerin támiyinleytuǵın mámleket basqarıw shólkemleri tárepinen qararlardı tayarlaw, qabıllaw hám qollanıw etiw sistemasın qáliplestiriwge qarsılıq ;
- mámleket informaciya sistemaları hám mámleket informaciya resursları qorǵanıwına tosıqlar ;
- mámleket birden-bir informaciya ortalıǵı qorǵanıwına qarsı háreketler.
Do'stlaringiz bilan baham: |
