Tema: Informaciya qawipsizligi sisteması. Qawipsizlik sisteması. Informaciya qawipsizligi sistemalari. Qawipsizlikke hújim hám onıń túrleri

Tema: Informaciya qawipsizligi sisteması. Qawipsizlik sisteması.
Informaciya qawipsizligi sistemalari. Qawipsizlikke hújim hám onıń túrleri

Informaciya qawipsizligi - informaciya tarawında shaxs, jámiyet hám mámleket mápleriniń qorǵawlanganligi jaǵdayı Informaciya qawipsizligi (AX) degende, biz tosınarlı yamasa aldınan gózlengen tábiy yamasa jasalma xarakterge iye bolǵan tásirlerden, qaysı informaciya subektlerine nomaqul zıyan keltiretuǵın, sol atap aytqanda infrastrukturanı qollap quwatlaytuǵın informaciya paydalanıwshılarınan hám iyelerinen informaciyanı qorǵawlanganlıǵın túsinemiz.

Informaciyanı qorǵaw - bul informaciyanı qawipsizligin támiyinlewge qaratılǵan kompleks ilajları.
Qáwip (risk ) túsinigi
Kompyuter hám informaciya texnologiyalardıń rawajlanıwı úlken jarılıw boldı. Sol waqıtqa shekem qandayda bir bir jańa texnologiya bunday tezlik menen insaniyat turmısına kirip barmaǵan. Kompyuter texnologiyaları gen injeneriya, álem, jasalma intellekt sıyaqlı tarawlarda joqarı múmkinshiliklerdi usınıs etpekte. Lekin kompyuter texnologiyalarınıń basqa zıyanlı tárepleri de ámeldegi: olar ǵalabalıq oba quralların, bilologik hám ximiyalıq qurallardı islep shıǵıwda paydalanılıp atır. Bunnan tısqarı kompyuter texnologiyaları finanslıq operaciyalardı ámelge asırıwda da qollanılıp atır.
Kompyuter sistemaları hám tarmaqları ádetde buzıwǵa qaratılǵan, jaman maqsetli shaxslar jábirleniwshisi bolıp atır. Bunday qastdan etilgen hújimlerdan tısqarı, bilmasdan etilgen (jol qoyılǵan ) hattiharakatlar (aljasıqlar ) da kerekli maǵlıwmattıń joǵalıp ketiwi, aynıwına alıp keliwi múmkin.
Sol ushın da kompyuter texnologiyalarınıń rawajlanıwı menen parallel túrde informaciya qawipsizligi de rawajlanıp barıp atır.
Qáwip (risk ) eki bólekten ibarat:
1. itimallıq
2. potensial zálel
Búgingi kúnde informaciya sistemaları qawipsizligi menen baylanıslı tahdirlar keleshekte júz bolıwı mumin bolǵan qáwiplerden keletuǵın záleldi kemeytiwge jóneltirilgen. Keleshekte qáwipden keletuǵın záleldiń uǵımsızlıǵı sebepli, tolıq qawipsizlikti (yaǵnıy záleldi nolǵa jaqınlastırıw ) támiyinlew júdá qımbat.
Sol sebepli risk menejerleri qawipsizlik qurallarına ketetuǵın aqshanı minimallastırǵan halda, resursların bólistiriwdi optimallastırıwǵa urınadı. Bunday process penenádetde risklardı basqarıw dep ataladı. Qawipsizlik dep qáwipden erkin, túrli hújimler hám baxcız hádiyseler sebepli buzılıwdan qorǵawlanǵan jaǵdayǵa aytıladı.
Risk (qáwip) dep ziyan jetkeziliwi, joǵalıp ketiwi itimallıǵına aytıladı.
Risklardı basqarıw 3 etapdan ibarat :
1. Ámelge asıwı múmkin bolǵan risklardı anıqlaw
2. Risktı minimallastırıw boyınsha ilajlardı tańlaw hám qóllaw
3. Joqarıdaǵı 2 etapti tekseriw maqsetinde, tájiriybede qáwipti ámelge asırıw hám risk zálelin bahalaw.

Informaciya, informaciyanı qorǵaw túsinikleri
Ózbekstan Respublikasınıń 2002-jıl 12-dekabr degi №439 -II-sanlı «Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında»gi nızamıda3 axborot jáne onıń túrleri tuwrısında tómendegi tariypler keltirilgen:
informaciya - dárekleri hám usınıs etilish formasına qaramastan shaxslar, predmetler, faktlar, waqıyalar, hádiyseler hám processler tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar ;
informaciyanı qorǵaw - informaciya boyınsha qawipsizlikke hújimlerdıń aldın alıw hám olardıń aqıbetlerin saplastırıw ilaj - ilajları ;
ǵalaba xabar - shegaralanbaǵan sheńber degi shaxslar ushın mólsherlengen hújjetlestirilgen informaciya, baspa, audio, audiovizual hám de taǵı basqa xabarlar hám materiallar ;
hújjetlestirilgen informaciya - identifikaciya qılıw imkaniyatın beretuǵın rekvizitlari qoyılǵan halda materiallıq jismda belgilengen informaciya ;
jasırın informaciya - paydalanılıwı nızam hújjetlerine muwapıq sheklep qoyılatuǵın hújjetlestirilgen informaciya. Bul tariyp Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń «Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń «Milliy informaciya resurslarini qorǵawǵa tiyisli qosımsha ilajlar tuwrısında» 2011-jıl 8-iyuldagi PQ-1572-san sheshimin ámelge asırıw ilajları haqqında»gi 2011-jıl 7-noyabr 296 - sanlı sheshiminde tómendegishe kórsetilgen: jasırın informaciya - Ózbekstan Respublikası nızam hújjetlerine muwapıq paydalanıw sheklengen, mámleket sırlarına tiyisli informaciya ámeldegi bolmaǵan hújjetlestirilgen informaciya.
Konfedensial informaciya - hújjetlestirilgen informaciya, odan paydalanıw nızam hújjetlerine muwapıq shegaralanadi. Saqlaw, ózgertiw, uzatıw hám málim maqsetler ushın paydalanıw obiekti bolǵan dógerek álem haqqındaǵı maǵlıwmatlardı, keń mániste informaciya dep túsiniw múmkin. Bul túsinikke kóre insan, onıń turmıs tárizine hám háreketlerine tásir etiwshi turaqlı ózgeriwshi informaciya maydanı tásirinde boladı. Informaciya óz xarakteristikaına kóre siyasiy, áskeriy, ekonomikalıq, ilimiy-texniq islep shıǵarıwǵa yamasa kommerciyaǵa tiyisli hám de jasırın, konfedensial yamasa nomaxfiy bolıwı múmkin. Ózbekstan Respublikasınıń 1993-jıl 7-maydaǵı 848-XII-sanlı «Mámleket sırların saqlaw tuwrısında»gi nızamnıń5 1-statyasında mámleket sırları túsinigi berilgen:
«Mámleket tárepinen qorǵawlanatuǵın hám arnawlı dizimler menen shegaralap qoyılatuǵın bólek áhmiyetli, ulıwma jasırın hám jasırın áskeriy, siyasiy, ekonomikalıq, ilimiy-texnikalıq hám ózge qıylı maǵlıwmatlar Ózbekstan Respublikasınıń mámleket sırları esaplanadı». Usı nızamnıń 3-statyasında mámleket sırlarınıń taypaları keltirilgen: Ózbekstan Respublikasınıń mámleket sırları - mámleket, áskeriy hám xızmet sırların óz ishine aladı. Jarıyalaılıwı respublika áskeriy-ekonomikalıq múmkinshilikleriniń sapa jaǵdayına unamsız tásir etiwi yamasa Ózbekstan Respublikasınıń qorǵaw qábileti, mámleket qawipsizligi, ekonomikalıq hám siyasiy mápleri ushın basqa salmaqli aqıbetler keltirip shıǵarıwı múmkin bolǵan maǵlıwmatlar mámleket sırın quraydı. Jarıyalaılıwı Ózbekstan Respublikasınıń qorǵaw qábileti, mámleket qawipsizligi hám Qurallı Kúshleri ushın salmaqli aqıbetler keltirip shıǵarıwı múmkin bolǵan áskeriy ózgeshelikke iye maǵlıwmatlar áskeriy sirni quraydı. Jarıyalaılıwı Ózbekstan Respublikası máplerine zálel jetkiziwi múmkin bolǵan pán, texnika, islep shıǵarıw hám basqarıw tarawına tiyisli maǵlıwmatlar xızmet sırın quraydı».
Informaciya qawipsizligi túsinigi, onıń qurawshıları xarakteristikası. Informaciya qawipsizligi degende tábiy yamasa jasalma xarakter degi tosınarlı yamasa kózkóreki etilgen tásirinlerden informaciya jáne onı qollapquvvatlab turıwshı infrastukturaning qorǵawlanganligi túsiniledi. Bunday tásirinler informaciya salasındaǵı munasábetlerge, atap aytqanda, informaciya iyelerine, informaciyadan paydalanıwshılarǵa hám informaciyanı qorǵawdı qollap quwatlaytuǵın infrastrukturaga saldamlı zálel jetkiziwi múmkin.
Ózbekstan Respublikasınıń 2002-jıl 12-dekabr degi №439 -II-sanlı «Informaciya erkinligi principleri hám kepillikleri tuwrısında»gi nızamında informaciya qawipsizligi informaciya boyınsha qawipsizlik dep belgilengen hám ol informaciya salasında shaxs, jámiyet hám mámleket mápleriniń qorǵawlanganlik jaǵdayın ańlatadı.
Informaciya salasında shaxs mápleri puqaralardıń informaciyadan paydalanıwǵa tiyisli konstituciyalıq huqıqların ámelge asıwında, nızamda qadaǵan etnmagan iskerlik menen shuǵıllanıwında hám de fizikalıq, ruwxıy hám intellektuallıq rawajlanıwda informaciyalardan paydalanıwlarında, jeke qawipsizlikti támiyinleytuǵın informaciya qorǵawında kórinetuǵın boladı.
Informaciya salasında jámiyet mápleri bul tarawda shaxs máplerin támiyinlewde, demokratiyanı bekkemlewde, social huqıqıy mámleketti qurıwda, social awızbirshilikti qollapquvvatlashda óz hákisin tabadı.
Informaciya salasında mámleket mápleri milliy informaciya infrastrukturasining rawajlanıwına sharayatlar jaratıwda, informaciya alıw salasında shaxs hám puqaralardıń konstituciyalıq huqıq hám erkinliklerin ámelge asıwında, Ózbekstannıń aymaqlıq birligin, suverenitetti hám konstituciyalıq basqarıw princpısınıń bekkemligin, siyasiy, ekonomikalıq jáne social turaqlılıǵındı támiyinlew maqsetinde informaciyadan paydalanıwda, nızamlılıq hám huqıq tártipotni qatań ámelge asıwında, óz-ara teńlik hám óz-ara mápdarlıqtaǵı xalıq aralıq sheriklikti rawajlandırıwda ańlatpalanadı.
Informaciya qawipsizligi - kóp qırlı iskerlik tarawı bolıp, oǵan tek sistemalı, kompleks jantasıw tabıs keltiriwi múmkin. Bul mashqalanı sheshiwde huqıqıy, basqarıw, proceduralı hám programmalıq -texnikalıq sharalardı qollanıladı.
Búgingi kúnde informaciya qawipsizligin támiyinleytuǵın ush tiykarǵı princip ámeldegi:
- maǵlıwmatlar pútkilligi - informaciyanı joǵatılıwına alıp keliwshi buzılıwlardan, sonıń menen birge maǵlıwmatlardı avtorlıq huqıqı bolmaǵan halda payda etiw yamasa joq etiwden qorǵaw qılıw ;
- informaciyanıń konfedensialligi. Informaciya jáne onıń tasıwshısınıń jaǵdayın belgileydi hám ol jaǵdayda informaciya menen ruxsacız tanısıwdıń yamasa onı ruxsacız hújjetlashtirishning (nusqa kóshiriwdiń) aldın alıw támiyinlengen boladı ;
- paydalanıw huqıqlarına (avtorlıqqa ) iye barlıq paydalanıwshılar informaciyadan paydalana alıwlıqları.
Atap ótiw kerek, ayırım iskerlik tarawları (bank hám finans peneninstitutları, informaciya tarmaqları, mámleket basqarıw sistemaları, qorǵaw hám arnawlı tuzulmalar) olarda kóriletuǵın máselelerdiń zárúrligi hám xarakterine kóre, olardıń informaciya sistemaları iskerligi isenimliligine salıstırǵanda joqarı talaplar hám qawipsizlik boyınsha arnawlı sharalar kóriliwin talap etedi.
Informaciya qawipsizliginiń milliy qawipsizlik sistemasındaǵı ornı. XXI asirde shaxs, jámiyet hám mámleket rawajlanıwında informaciya resursları hám texnologiyalarınıń rolin artpaqtası nátiyjesinde Ózbekstanda puqaralıq jámiyetin informaciyalastırılgan jámiyet retinde qurıw máselesin sheshiw menen birge tómendegi faktorlar milliy qawipsizlikti támiyinlew sistemasında informaciya qawipsizliginiń jetekshi orın iyelewin belgileydi:
- milliy mápler, olarǵa hújim hám olardı bul shegaranı buzıp kiriwlerden qorǵaw informaciya hám informaciya tarawı arqalı ańlatpalanadı, ámelge asıriladı ;
- insan jáne onıń huqıqları, informaciya hám informaciya sistemaları hám de olarǵa iyelik qılıw ;
- bul tekǵana informaciya qawipsizliginiń tiykarǵı obiektleri, bálki qawipsizlik salasındaǵı barlıq qawipsizlik obiektleriniń tiykarǵı yelementlari ham bolıp tabıladı;
- informaciya jantasıwınan tiykarǵı ilimiy-ámeliy usıl retinde paydalanıw arqalı milliy qawipsizlik máselelerin sheshiw múmkin;
- milliy qawipsizlik mashqalası ayqın ajralıp turıwshı informaciya xarakteristikaına iye.
Informaciya qawipsizligi sisteması mámlekettiń informaciya salasındaǵı siyasatın mámlekette milliy qawipsizlikti támiyinlew mámleket siyasatı menen bekkem baylanıstıradı. Bunda informaciya qawipsizligi sisteması mámleket siyasatınıń tiykarǵı qurawshıların pútin bir pútinlikke biriktiradi. Bul bolsa informaciya qawipsizliginiń roli jáne onıń mámleket milliy qawipsizligi sistemasındaǵı poziciyasin belgileydi. Informaciya salasındaǵı Ózbekstannıń milliy máplerin, olarǵa jerishishning strategiyalıq baǵdarların hám olardı ámelge asırıw sistemaların ózinde hákis penenjetiretuǵın maqsetler pútinligi mámleket informaciya siyasatın ańlatadı. Usınıń menen birge mámleket informaciya siyasatı mámlekettiń sırtqı hám ishki siyasatınıń tiykarǵı quraytuǵınsı esaplanadı hám de jámiettiiń barlıq iskerlik tarawıların óz ishine aladı.
Informaciya qawipsizliginiń zamanagóy konsepsiyası informaciya qawipsizligin támiyinleytuǵın maqsetler, wazıypalar, principler hám tiykarǵı jónelisler boyınsha rásmiy kózqaraslar kompleksin ańlatadı.
Tómende informaciya qawipsizliginiń tiykarǵı qurawshıları hám tárepleri keltirilgen:
- informaciyanı qorǵaw (jeke maǵlıwmatlardı, mámleket hám xızmet sırların hám basqa túrdegi tarqatılıwı shegaralanǵan maǵlıwmatlardı qorǵaw mánisinde);
- kompyuter qawipsizligi yamasa maǵlıwmatlar qawipsizligi - kompyuter tarmaqlarında maǵlıwmatlardıń saqlanıwın, paydalanıwǵa ruxsat etilgenligin hám konfedensialligini támiyinleytuǵın apparat hám programmalıq qurallar kompleksi, informaciyadan ruxsacız paydalanıwdan qorǵaw ilajları ;
- informaciya iyelerine yamasa informaciyadan paydalanıwshılarǵa hám de onı qollap quwatlaytuǵın infratuzilmaga zálel jetkiziwi múmkin bolǵan tábiy yamasa jasalma xarakter degi tosınarlı yamasa kózkóreki tásir etiwlerden informaciya jáne onı qollap quwatlaytuǵın infratuzilmaning qorǵawlanganligi;
- puqaralar, bólek gruppalar jáne social qatlamlar, ulıwma alǵanda xalıqtıń jasaw
iskerligi, tálim alıw hám rawajlanıwları ushın zárúr bolǵan sapalı informaciyaǵa bolǵan talaplarınıń qorǵawlanganligi.
Informaciyanı qorǵaw - informaciya qawipsizliginiń (maǵlıwmatlardıń pútkilligi, paydalana alıw hám zárúr bolǵanda, maǵlıwmatlardı kirgiziw, saqlaw, qayta islew hám uzatıwda paydalaniluvchi informaciya jáne onıń rezervleri konfedensialligi) zárúrli táreplerin támiyinlewge jóneltirilgen ilajlar kompleksi bolıp tabıladı.