Tema: «Hazirgi dunya siyasiy ha’m ekonomikaliq kartasinin’ o’zgeriw qasiyetleri»

Hazirgi zaman dunya juzinin` siyasiy ha`m ekonomikaliq kartasinin` ozgerisi ozgeshelikleri

Hazirgi zaman dunya juzinin' siyasiy ha'm ekonomikaliq kartasinin' ozgerisi ozgeshelikleri Dúnya siyasiy kartasınıń qáliplesiwi to'mendegi basqıshlarǵa bolıp úyreniw maqsetke muwapıq.

Eramızǵa aldınǵı IV mıń - III mıńınchi jıllardan tap eramızǵa va hazirge shekem. Bul basqıshda Atlantikalıqlıq okeanıdan Tınısh okeanına shekem bolǵan regionlarda óz dáwirdiń iri qul iyelewshilik mámleketleri qáliplesti. Rim imperiyasida 50, 0 million xalıq Xindiston hám Kitayda 40 -50 millionnan xalıq jasaǵan. Dáslepkt mámleketlikler menen bir Katarda mámleketlik basqarıw princpıınıń 2 forması (áyyemgi Egipet, vavilon, Ossuriya, Iran hám Rim imperiyasi) monarxiya hám (Finikiya, Gretsiya qala mámleketleri, áyyemgi Rim (1 basqıshda )) Respublika júzege keldi. Áyne waqıtta, qul iyelewshilik regioniden tısqarı iri aymaqlarda hár qıylı qáwim hám xalıqlar jasap rawajlanıwboshlang'ich basqıshında ekenligi menen xarakterlanar edi. Eremizniń 1 ásirinde xalıqlar hám qáwimlerdiń ullı ko'shiwi iri qul iyelewshilik mámleketleriniń siyasiy jixatdan qattı tınıshsızlanıwǵa saldı.
Atap aytqanda 5 asirde Rim imperiyasi quladi hám qul iyelewshilik basqarıw princpıı joq qılıw boldı. 2-shi Eramizǵa shekemdıń 5 ásirinden tap 17 ásirdiń ortalarına shekem bul basqısh Evropada 7 asrgacha dawam etdi. 1500 jılǵa kelip er sharı xalqınıń sanı 400-500 million kisige etdi. Bunıń ¾ bo'legi Asiya qitasiga tuwrı keledi. Qala o'miri buyicha Asiya Evropadan ózib ketti. Biraq, Evropada uzaq dawam etken turıwlıqtan sung qalaler xunarmandchilik, sawda, materiallıq hám siyasiy oraylar retinde úlken rol uynay basladı. Natural xojalıq hám mexnat bo'listiriwiniń to'menligi áqibetinde siyasiy karta ideya mayda -mayda bo'leklerden ibarat edi. (Bir ǵana Germaniya tapda 300 den artıq kisi mámleketlikler bolǵan ). İchki bazardıń qáliplesiwi xalıqlar urtasida etnik konsolidatsiyaning kusheytiwi menen iri oraylasqan absolyut monarxiya tipidpgi mámleketlikler- Frantsiya, Angliya, İspaniya, Orıs mámleketi, Xindiston, Kitay,
Temur mámleketi hám basqalar júzege keldi. 3. XvII ásir urtalaridan XIX ásir urtalariga shekem bolǵan, basqıshda úshek manosi menen Evropada “sanaat revolyuciyai” dáwiri bolıp, manufaktura (qal menen o'ndiris) bul basqıshdan fabrika zavod o'ndiris basqıshıǵa o'tip atırǵanlıǵı menen xarakterlenedi. Evropa mámleketlerinde industrlashtirish, sanaatınıń materiallıq o'ndiristiń jetkilikli tarawine aylanıwı procesi baslanadı.
Puw mashinasınıń (1784) jıl oylap tabıw bolsa sanaat hám transportda (parovoz, paroxod) nqilobiy o'zgerislerge sebep boldı. 1789 jıl 1793 jıllardaǵı ullı frantsuz revolyuciyası siyasiy ústki qabatda xam áhmiyetli o'zgerislerge alıp keldi. Absolyut monarxiya ornına (Frantsiyajda) konstitutsion monarxiya (Ullı Britaniya, Niderlandiya ) sistemaları payda boldı hám búgingi kunga shekem xam saqlanıp kelinip atır. Bul basqıshnıń áhmiyetli sociallıq saldarları áwele xalqınıń sanınng oǵada tez kupayishi (1650 jılda 550 million kisiden, 1850 jılda 1250 million kisige etdi). Bul qalalerdiń keńeyiwi kontinentlararo migratsion háreketlerdiń jonlanishi (tiykarınan Evropa mámleketalridan Amerikalıq, Avstraliyaǵa ) milletlerdiń qáliplesiwi menen xarakterlenedi. Asiya, Amerikalıq, Avstraliyanıń ishki rayonların o'zlestiriw dawam etdi.
4. XIX ásir 70 jıllarından XX ásir (1913 jıl jetkiliklilerınasha ) bul basqıshda o'ndiris kúshleri jáne de rawajlandi. Ásirese sanaat tarmaqları gúllep --o'sdi. 1870-1913 jıllarda sanaat o'nimleri o'ndiris 5 retke kupaydi. Sanaattıń jańa tarmaqları elektroenergetika, neft tabıw, mashinasozlik, ximiya tez rawajlandi. Evropada Germaniya (1871) yilgi birlesuvidan sung ekonomikalıq rawajlanıw yuliga kirip Angliyadan o'tip ketti. Frantsiya hám Batıslıq Evropadagi basqa bir Katar mámleketlerde ekonomikalıq rawajlanıw salıstırǵanda áste ekenligi menen xarakterlansa Arqa hám Qubla Evropa mámleketlerinde ekonomikalıq rawajlanıwdıń ádewir bas edi. Asiya (Yaponiyadan tısqarı ) Afrika hám Lotin Amerikası mámleketleri bolıp qolaveradi. Tap sanday xolat Rossiyanıń koloniyası esaplanǵan Turkiston úlkesi ushın xam tán bolıp al tegis agrar tap tayın o'nimler
satılatuǵın úlke edi. 5. XX ásirdiń 20 -90 jılları hám XXI ásir jetkiliklilerı XX ásirdiń 20 -90 jılları hám XXI ásir basaǵasıda dúnya siyasiy kartasında hám jaxon xojalıǵıda áhmiyetli iqdor hám sapa o'zgerisleri júz bergenliginde menen ajralıp turadı.
Dúnya siyasiy kartasındaǵı o'zgerisler. A) 1917 jıl Rossiyada Oktyabr tuntarilishi menen baylanıslı jaxonning 2 sociallıq-ekonomikalıq basqarıw princpıına bolıp jiberiliwi. B) 1939 -1945 jıllardaǵı 2 jaxon urısı áqibetinde Evropa siyasiy kartasında Germaniyanıń 3 ge (GFR, GDR hám Batıslıq Berlin) ıdırawı : Arqa Evropada xalıq demokratiyası formasındaǵı mámleketliklerninshg (PXR, ChSSR, vXR, BXR, YuSFR, AXDR, GDR, Aziyada - XXR, KXDR, vSR) Lotin Amerikasıda bolsa 1959 jıl Kubanıń 1970 jıl urtalaridan LXDRni júzege keliwi: v) XX ásir 50 jıllarınıń ortalarındanmustamlaka hám ǵárezli aymaqlarda
ǵárezsizlik ushın gúrestiń áqibetinde Asiya, Afrika hám Lotin Amerikası, Okeanıya tapda 120 dan artıq o'zbetinshe mámleketlerdiń júzege keliwi hám rawajlanıw yuliga krishi bul mámleketlerdń dúnya siyasiy kartasında ulıwma atı menen “rawajlanıp atırǵan mámleketlerdń” dep júritiliwi. G) XX ásirdiń 80- jıllar ortasından baslap sotsialistik basqarıw princpınıń sociallıq - ekonomikalıq sisteması retinde páseńlewge júz tutıwı áwele Arqa Evropa mámleketlerinde sungra 90 - jıllardıń jetkiliklilerıda burınǵı İttifoq tapda sapa jixatidan jańa o'zbetinshe mámleketlikler- Polsha, Chexiya, Slovakiya, vengshriya, Bolgariya, Albaniya, (Serbiya hám Chernogoriya birge Yugoslaviya birlespein quradılar ), Sloveniya, Xorvatiya, Bosniya hám Gertsegovina xamda Latviya, Litva, Estoniya, Belorus, Moldaviya, Gruziya, Azerbaydjan, Armeniya, Kazaxstan, Kirgizstan, Tadjikistan, Ózbekstan hám Turkmenistannıń tashkil tarpaqtası hám jaxon xamjamiyatiga qosılıwı hám Germaniyanıń birden-bir mámleketlik sapasıd birlesuvi. D) Jaqın Shıǵısda İsroil-Palestinaa shınıǵıwalasın basqıshpa-basqısh xal etiw procesiniń baslanıwı 1993-1999 jıl menen baylanıslı, sonıń menen birge bul basqıshdaǵı tiykarǵı ekonomikalıq jáne social o'zgerisler. Búgingi dúnya siyasiy kartasında 209 dane mámleketlik ámeldegi. 1900 jılda dúnya siyasiy kartasında 55 ta o'zbetinshe mámleketlik bolsa 1947 jılda 57 ta, 1980 jılda 160 dane hám 1999 jılda 187 danege etdi.
Dúnya siyasiy kartasında mámleketlerin hár qıylı kursatkichlar boyınsha gruppalastırıldı. Atap aytqanda : Aymaqlar boyınsha -sebebi mámleket tap hám xalqınıń úlkenligi siyasiy-ekonomikalıq, sociallıq rawajlanıwı faktorı bolıp tabıladı. Soǵan kura dúnya siyasiy kartasındaǵı mámleketler iri, urta kisi (kishkine) mámleketliklerge bolınedi. Tap hám xalqı sanı jixatidan mámleketler, ortasında parq kútá úlken, yaǵniy Rossiyadan (17, 8 mln. kv. km) tap eń kishkinesi mámleketlik Vatikanǵa (0, 44 km. kv) shekem bolınedi. 3 mln. kv. km. den artıq aymaqǵa iye bolǵan (Rossiya, Kanada, XXR, AQSh, Braziliya, Avstraliya, Xindiston) yaǵniy 7 mámleketlik qurǵaqlıqdıń 50, 0 procentiden aslamını iyeleydi. 100, 0 mln. den artıq xalıqǵa iye mámleketler 10 bolıp jaxon xalqınıń 3/5 bo'legin sko'lkemlestiredi. Mámleketlerdń siyasiy- ekonomikalıq -geografiyalıq xolati boyınsha (N. N. Baranskiy) gruppalastırıw : dúnya siyasiy kartasında mámleketlerdiń jaylawı xolatiga ko're ataw, yarımorol, arxipelag mámleket, teńizbuyi mmlakatlariga bolınedi. 40 ǵa jaqın mámleket bolsa teńizge hám dúnya okeanlıqǵa chiqa almaydı. Dúnya mámleketleriniń mamuriy-tapy ıdırawıǵa qarapguruxlashtirish. Búgingi kúnde dúnyadaǵı 187 dane o'zbetinshe mámleketlerdń hám mamuriy-tapy bolıw hár qıylısha bolıp tabıladı. Dúnya mámleketleri mamuriy-tapy ıdırawıǵa ko're unitar hám federativ mámleketliklerge bolınedi.
Dúnya siyasiy kartasındaǵı federativ mámleketlikler 20 ǵa jaqın bolıp yamasa milliy-etnik qásiyetlerine ko're (Rossiya, Belgiya, Xindiston, Nigeriya ) yamasa tariyxıy geografiyalıq qásiyetleri (GFR, Avstriya, AQSh) menen baylanıslı túrde federatsiya retinde sho'lkemlesken. Unitar mámleketlik (frantsuzcha-“unitar ”, latınsha “unitas”) birlik, pútin birlesken bir pútkildi quraytuǵın bólimleri mámleketlik huqıqına iye bolǵan mámleketlik. Bunday mámleketlikde birden-bir joqarı Konstitutsiya, birden-bir puqaralıq,birden-bir siyasiy nızam shıǵarıwshı, birden-bir basqarıw sud sho'lkemleri ámeldegi baladı. Unitar mámlekettiń al yamasa bul bo'leginde iskerlik ko'rsetip atırǵan mámleketlik sho'lkemleri jergilikli mámleketlik sho'lkemleri esaplanadi.
Unitar mámleketlikmamuriy-tapy birliklerdiń shegaraları oraylıq sho'lkemleri tárepinen qabıl etilgen. Nızamlar tiykarında o'zgertiriledi hám bunıń ushın jergilikli mámleketlik sho'lkemleri yamasa xalıq razılıǵı talap etińmeydi. Mámleketlik sho'lkemleri xızmetlerin oraydan támiyinleytuǵın arnawlı wákili (gubernator, komissar, hákim hám xokazo) qadaǵalawı tiykarında ámelge asıradı. Federativ- latınsha “federal” - birlespe bolıp bekkemlew- mámleketlik basqarıw princpıın formalarıdan biri. Federativ mámleketlikler quramalı dúzılıwǵa iye mámleketlikler dep xam júritiledi. Bunıń boisi sanda federativ mámleketlikodatda mámleketlerdiń óz siyasiy ǵárezsizligin qálegen túrde hám muayan sheńberde shekleniwi yuli menen birlespeqa birlesuvi nátiyjesinde júzege keledi. Keyingi 50 jılda dúnya siyo1 siy kartasında oǵada quramalı siyasiy-sociallıq ekonomikalıq processlerge baylıǵı menen ajralıp turadı, eginwi jaxon urısınan sung dúnya 2 iri sistemaǵa bolınedi (kapitalıstik hám sotsialistik) kuplab áskeriy siyasiy birlespe hám bloklar júzege keledi. Sonıń menen birge dúnya siyasiy kartasında 2 jaxon urısınan sung ayriqsha jetkilikli “qaynoq noqatlar” payda boldı - Jaqın Shıǵısda (İsroil mámleketiniń 1949 jıl tashkil tarpaqtası hám Palestinaa shınıǵıwalası, Xindixitoy yarım atawıda Vetnam, Kampuchiya) Kareya yarımorolida (KXDR hám Kareya Respublikası urtasida) Afrika hám Lotin amerikası aymaqları. Bul aymaqlarda sal aymaqdaǵı mámleketlergine emes bálki kuplab basqa mámleketler máplerinń xam tuqnashuvi júz berdi. Dúnya siyasiy kartasında 80 jıllardıń urtalaridan baslap xalıq ara munasábetlerde iri mámleketlikler (burınǵı SSSR, AQSh, GFR, Ullı Britaniya, Frantsiya, Yaponiya, İtaliya) ortasında kúsh isletiwden óz-ara bir-birin túsiniw hám óz-ara xamkorlik tárep júz tutıwı yaǵniy “suwıq urıs” siyasatı óz urnini xalıq ara qawipsizlik hám tınıshlıqdı saqlaw siyasatıg bushatib beredi. Dúnya siyasiy kartasında Germaniyanıń birden-bir mámleketlik bulib birlesuvi, sotsialistik sistemanı birden-bir mámleketlik bulib birlesuvi sotsialistik dúzilisi hám SSSrning tarkalishi, jańa o'zbetinshe mámleketlerdiń júzege keliwi, varshava shártnamasınıń tarkab ketiwi menen NATOning siyasiy birlespeqa aylanıwı sıyaqlı sociallıq -siyasiy processler úlken haqıyqatlıqka aylandı. KEyingi jıllarda xalıq ara munasábetler sisteması júzege kelgeni 100 den ortq regionlıq waqıyalar, keliwmovchiliklarni siyasiy yullar menen sheshiwde xalıq ara xamjamiyat BMTning tikkeley ǵayratı menen oraylıq Amerikada (Nikaragua, Salvador ) Afrikanıń qublaında (Namibiya hám Angola ) Qublası -Arqa Aziyadan (Kampuchiya) qarama-qarsılıqlar siyasiy yullar menen xal etildi., sebebi regionlardaǵı milliy etnik, urıw -aymaqshılıq, diniy ekstremistik gruppalar arasındaǵı óz-ara gúreslerge xalıq ara jámiyettiń (BMT sheńberinde aralasıwı zárúriyatǵa aylandı. Bir ǵana 1988 jılda BMT tınıshlıqdı saqlaw maqsetinde 30 ǵa jaqın operatsiyalar utkazdi. Áyne waqıtta XXI ásir jetkiliklilerıda xam xali er sharınıń hár qıylı noqatlarında “qaynoq aymaqlar” Afganistan, Tadjikistan, Checheniston, Bolqon yarımoroli, Jaqın Shıǵıs, Xindixitoy yarımoroli Afrikada bar ekenligi dúnya xalıqların xoshyorlikka odaydı hám óz kúsh hám g’ayratların tınıshlıq maqsetlerinde birlestiriwdi talap etedi.) Sanday etip dúnya siyasiy kartasında dáwirdń ayriqsha áynegi bolıp xalıq ara o'mirdiń siyasiy-ekonomikalıq social hám basqa táreplerin bildiredi.

Juwmaq

Juwmaq qilip aytatin bolsaq awıl xojalıǵı Orayiv Aziya mámleketleriniń barlıǵında da jaqsı rawajlanıp, joqarı ekonomikalıq áhmiyetke iye bolip atir. Kazaxstanda awil xojaliqtin tavar tarmaqları quramına, tiykarınan. donchilik hám sharbashılıq rawajlanip atir. Ózbekstanda awıl xojalıq tarmaqlarınan paxtashılıq, ipakchilik, bog'dorchilik, júzimshilik, palız eginlerishilik hám qorako'lchilik tavarlar ulken ahmiyetke iye. Turkmenistanda ekonomikanıń agrar sektorı paxtashılıq, danshilik, palızshılıq, qorako'lchilik hám jılqıshılıqqa qánigeliklash­gan. Turkmenistan sharbashılıǵında dúnyaǵa ataqlı Axaltaka atların bagıw bólek áhmiyetke iye bolip atir. Tadjikistanda awıl xojalıǵı paxtashılıq, bog'dorchilik hám ipakchilikka, Kirgizstanda bolsa palız eginlerishilik, temekishilik hám kóp tarmaqlı sharbashılıqqa qánigelesken bolip orta aziya ma’mleketleri bir bir menen jalpi ishki ekonomikaliq joybarlarin rawajlantiriwda jaqsi qarim qatnas hamde oz mamleketlerinin’ g’aznasin kobeytiw , xalqin bayitiw jollarin amelge asirip atir.

Paydalanilg’an adebiyatlar

1. 
   Kireev A. P. Xalıq aralıq ekonomika I bólim. Proc.pensiya.- M.: Xalıq aralıq Baylanıslar, Yurait-Izdat. 2006 jıl.
   
2. 
   Gurova I. P. Jáhán ekonomikası : sabaqlıq. oqıtıp atırǵan studentler ushın «Jáhán ekonomikası" qánigeligi.» - M.: Omega-L, 2007.
   
3. 
   Jáhán ekonomikası. Sabaqlıq / Ed. Prof. A. S. Bulatova.- M.: Yurist, 1999 jıl.- 12-bap.
   

Paydalanilg’an internet resurslar

• 
  Goog.le.com. • yandex.com •ziyonet.uz