Tema: «Hazirgi dunya siyasiy ha’m ekonomikaliq kartasinin’ o’zgeriw qasiyetleri»

Oraylıq Aziya siyasiy kartası (keyingi eki ásir dawamında sonıń menen birge házirgi kunge shekem dawam jetip atırǵan waqıyalar tiykarında payda bolǵan siyasiy karta.

Janar may -energetika kompleksi Kazaxstan, Turkmenistan hám Ózbekstanda eń jaqsı rawajlanǵan. Kazaxstan neft rezervleri onı qazib alıw hám kirip kólemi boyınsha subregionda jetekshi bolıp.jılına 100 min tonnadan artıq neft qazib aladı hám úlken bólegin kirip etedi. Turkma­niston ushın bolsa ekonomika hám milliy baylıqtıń negizi gaz sanaatı hi­soblanadi. Bul mámleket tábiy gaz rezervleri boyınsha jáhánda 4-, MDH- de 2-, Oraylıq Al Aziyada bolsa 1-orında turadı. Dúnya boyınsha rezervler kólemi tárepinen ekinshi esaplanatuǵın Galqinish gaz koni da Turkmenistanda jaylasqan. Kazaxstan, Ózbekstan hám Turkmenistanda elektr energiyası tiykarınan IKSlarda islep shiǵarıladı. Janar may rezervlerine bay bolmaǵan Tadjikistan hám Kirgizstanda elektr energiyanıń 90 procentten kóplegeni IESlarda islep shiǵarıladı.

Qara metallurgiya Oraylıq Aziya mámleketleri ishinde Kazaxstanda eń jaqsı rawajlanǵan. Kazaxstanda bul tarmaqtıń tiykarǵı kárxanaları temir rudasining iri kánleri negizinde Qarag'anda (Temirtov sh.) hám Qostanay (Rudniy sh.) wálayatlarında jaylasqan. Reńli metallurgiya Turkmenistan Respublikasından tısqarı, barlıq Oraylıq Aziya davlallarining ekonomikası­yoti hám sırtqı sawdasında úlken áhmiyetke iye. Atap aytqanda, Tadjikistan ushın Tursunzoda qalasında iskerlik kórsetip atırǵan alyuminiy zavodı. Kirgizstan ushın bolsa Íssıko'l wálayatındaǵı Qumtar altın koni eń úlken finanslıq dáramat keltiretuǵın ekonomikalıq obiektler esaplanadı. Ózbekstan altın, uran, mıs, kadmiy, Kazaxstan uran, qorǵasın, rux, volfram, molibden, mıs, Kirgizstan altın, sınap, surma, Tadjikistan alyuminiy óndiriste talay joqarı kórsetkishlerge iye. Ximiya sanaatı Kazaxstan, Ózbekstan hám Turkmenistanda salıstırǵanda jaqsı rawajlanǵan bolıp, tiykarınan mineral tóginler, sultat kislotası, soda, mirabilit islep shıǵarıw, nel't hám tábiy gazdı qayta islewge qánigelesken. Mashinasozlik boyınsha bolsa Ózbekstan hám Kazaxstan jetekshilik qılıp atır. Buǵan baylanıslı Ózbekstanda rawajlanıp baratırǵan avtomobilsozlik sanaatı bólek itibarǵa iye.
Awıl xojalıǵı Orayiv Aziya mámleketleriniń barlıǵında da jaqsı rawajlanıp, joqarı ekonomikalıq áhmiyetke iye. Kazaxstanda qish­loq xojalıqtıń tavar tarmaqları quramına, tiykarınan. donchilik hám sharbashılıq kiredi. Ózbekstanda awıl xojalıq tarmaqlarınan paxtashılıq, ipakchilik, bog'dorchilik, júzimshilik, palız eginlerishilik hám qorako'lchilik tavar áhmiyetine iye. Turkmenistanda ekonomikanıń agrar sektorı paxtashılıq, donchilik, palızshılıq, qorako'lchilik hám jılqıshılıqqa qánigeliklash­gan. Turkmenistan sharbashılıǵında dúnyaǵa ataqlı Axaltaka atların bagıw bólek áhmiyetke iye boladı. Tadjikistanda awıl xojalıǵı paxtashılıq, bog'dorchilik hám ipakchilikka, Kirgizstanda bolsa palız eginlerishilik, temekishilik hám kóp tarmaqlı sharbashılıqqa qánigelesken.
Oraylıq Aziya mámleketleri sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı keleshekleri kóp tárepten olarnmg uzaro ekonomikalıq integraciyasına baylanıslı. Subregion mámleketleri óz-ara integraciyalashuvining bir qatar zárúrli geografiyalıq faktorların ajıratıw múmkin:

• 
  ekonomikalıq geografiyalıq ornıniń ulıwmalıǵı ;
  
• 
  temiryo'l hám avtomobil transport sistemalarınıń birden-birligi, óz-ara baylanısqanlıǵı ;
  
• 
  iri dáryalar hám suwǵarıw kanallarınıń transchegaraviyligi;
  
• 
  tawlıq hám tegislikli mámleketler tábiy resursları, ásirese energiya dárekleriniń bir-birin tolıqlawısh ózgeshelikke iye ekenligi;
  
• 
  subregion xalıqlarınıń aǵayinligi, tariyxıy -materiallıq táreptenyaqinligi:
  
• 
  Aralning qurıwı, shóllashish, yerlaming shorlanıwı, taw mızlıqlarınıń intensiv eriwi. hawa hám suw háwizleriniń zıyanlı shıǵındılar menen pataslanıwı sıyaqlı ulıwma aktual ekologiyalıq máseleleriniń bar ekenligi:
  
• 
  Jer silkiniw, sel hám suw tasqınları, qar qulama qarları hám basqa tábiy olatlarga birgelikte qarsı gúresishning zárúrshiligi.
  

Oraylıq  Aziya  subregioniga  xarakteristika  bergende,  geografiyalıq  túsiniktiń " Orta Aziya” termini menen baylanıslılıǵın, olardıń óz-ara ayırmashılıǵın anıqlama beriw orınlı. Orta Aziya - Yevrosiyo materigining 14 tábiy geografiyalıq úlkelikinen biri bolıp, batısda Kaspiy teńizi, shıǵısda Tyanshan tawları, arqada Kazaxstan tómen tawlarınıń etekleri, qublada Hindukush hám Turkpen-Xurasan tawları menen shegaralanǵan, tiykarınan Aral hám Balxash kólining tuyıq háwizlerine tuwrı keledi. Sonday eken, Orta Aziya úlkesi tábiy geografiyalıq ózgesheligi hám shegaraları tiykarında ajratılatuǵın aymaqlıq birlik esaplanadı. Orta Aziyanıń tábiy shegaraları sheńberinde 4 mámleket, yaǵnıy Ózbekstan, Kirgizstan, Tadjikistan hám Turkmenistan pútkilliginshe jaylasqan, sonıń menen birge, Kazaxstan Respublikasınıń oraylıq hám qublası -arqa, Afganistan hám Irandıń arqa, Kitaydıń bolsa shet arqa-batısiy bólegi da Orta Aziya aymaǵına tuwrı keledi. Oraylıq Aziya siyasiy-geografiyalıq subregioni bolsa áyne mámleket shegaraları boyınsha ajratılatuǵın aymaqlıq birlik esaplanadı.