Tema: «Hazirgi dunya siyasiy ha’m ekonomikaliq kartasinin’ o’zgeriw qasiyetleri»

Tiykarg’i bo’lim

Dúnya siyasiy kartasınıń mánisi mazmunı hám áhmiyeti.

Oraylıq Aziya siyasiy-geografiyalıq subregioni Yevrosiyo materigining ishkerisinde jaylasqan. 1991-jıldan berli ǵárezsiz mámleketlikler retinde rawajlanıp atırǵan 5 burınǵı birlespeles respublika - Kazaxstan, Kirgizstan, Tadjikistan, Turkmenistan va Ózbekstan birlestiredi. Sanap ótilgen mámleketlikler ekonomikalıq -geografiyalıq ornıniń ulıwma tárepi sonnan ibarat, qandayda-birında da Dúnya okeanına tikkeley shıǵıw múmkinshiligi joq, yaǵnıy besewiniń barlıǵı ishki kontinental mámleketler esaplanadı. Atap aytqanda, Kazaxstan Respublikası dúnyadaǵı jámi 44 bunday geografiyalıq jaylasıwǵa iye mámleketlerden maydanı boyınsha eń iri maydan esaplanadı. Subregionning orta bóleginde jaylaw­gan Ózbekstan Respublikası geografiyalıq ornıniń ayriqshalıǵı bolsa, tekǵana ózi, bálki qandayda bir bir qońsılas mámleketi de teńizge tutas emesligi bolıp tabıladı. Bunday geografiyalıq ózgeshelik jáhán mámleketleri ishinde, respublikamızdan tısqarı, tek ǵana Batıs Evropadaǵı " kishkine” mámleketlerinen biri - Lixtenshteyn knyazligiga tán, aymaǵı úlkenlew mamleketlerden bolsa hesh qay-qaysısında geografiyalıq jaylasıwınıń bunday tárepi joq.

Kazaxstan menen Turkmenistan Respublikaları Kaspiy teńizine tutas bolıp, bul jaǵday eki mámlekettiń ekonomikalıq -geografiyalıq ornı, transport -geografiyalıq múmkinshilikleri hám tábiy-resurs potencialına unamlı tásir kórsetedi. Bunnan ayrıqsha bolıp esaplanıw, transport -geografiyalıq sharayatı talay quramalı bolǵan Tyanshan hám Pomir bálent tawları aymaǵında jaylasqan Kirgizstan hám Tadjikistan Respublikalarınıń iqti­sodiy-geografiyalıq ornı, subregiondagi basqa mámleketlerdiń jaylasıwına salıstırǵanda anaǵurlım qolaysız esaplanadı.
Oraylıq Aziya subregioni ekonomikalıq -geograiik ornıniń unamlı tárepi onıń tranzitligi, yaǵnıy Evropa hám Aziya túrli bólimleriniń qurǵaqlıq transport sistemaların baylanıstıry dish múmkinshiliklerinde óz hákisin tabadı. Bul jaǵday tariyxda Ullı Jipek jolı házirgi Oraylıq Aziya mámleketleri aymaǵınan ólgenliginde kórinetuǵın bolǵan. llozirgi dáwirde de subre­gion mámleketleriniń ekonomikalıq -geografiyalıq múmkinshilikleri sol tárepten joqarı bahalanishi tıyanaqlı. Oraylıq Aziyanıń geosiyosiy ornı ayriqsha bolıp, Yevrosiyodagi tiykarǵı geosiyosiy kúsh orayları Kitay, Rossiua, Iranǵa tutaslıǵı hám bul tikkeley qońsılaslarınan tısqarı, AQSH, Evropa lttifoqi, Turkiya, Saudiya Araviyası, Indiya, Pakistan sıyaqlı geosiyosiy " oyınshı”larning tasliqi mápleri kesilisken aymaqta jaylasqanlıǵı menen xarakterlenedi. Sonıń menen birge. áskeriy waqıyalar tugamayotgan Afganistan menen shegara qatarlıǵı hám de bosliqa real hám múmkinshiligıy áskeriy-siyasiy qarama-qarsılıq zonalarına jaqın jaylasqanlıǵı, Oraylıq Aziya geosiyosiy ornıniń unamsız táreplerin belgileydi.

• 
  Oraylıq Aziya mámleketleriniń ulıwma maydanı 4 mln km. kv ga.jámi xalqı bolsa 2017-jıl 1-yanvar jaǵdayına 70. 5 mln kisige teń. Subregion mámleketleri aymaǵı úlkenligi hám xalqı sanı tárepinen bir-birinen parıq etedi. Oraylıq Aziya mámleketleriniń aymaqlıq hám demograllk potencialı arasındaǵı talovutlariga tábiy sharayat hám resurslariniń qásiyetleri úlken tásir kórsetedi. Marka­ziy Aziya mámleketleri Yevrosiyo hám Hind-Avstraliya litosfera plitalarınıń shegarası boylap ótken Alp-Himolay búrmeli regionǵa ya­qin jayiashgan. Sol sebepli. regiondıń qublası -arqa hám oraylıq bólimleri seysmik tárepten qáwipli esaplanadı. Kúshli jer silkiniwler júz bolıwı. ásirese, Tadjikistan hám Kirgizstan aymaqları ushın tán jaǵday. Regiondıń batıs hám arqa bólimleri tiykarınan platformali tektonik dúzilisine iye. Jer maydanı dúzilisine kóre. subregion qublası -shıǵısında jaylasqan Tadjikistan hám Kirgizstan Respublikaiari tawlıq, Kazaxstan, Ózbekstan hám Turkmenistan bolsa tiykarınan. tegislik keń tarqalǵan mámleketler esaplanadı. Lekin, bul ush mámleket aymaǵında da bálent taw dizbeleri bolıp, maydanlarınıń 10 -20 payızın iyeleydi.
  

• 
  Oraylıq Aziya mámleketleri úlken mineral -resurs potencialına iye. Neft rezervleri boyınsha Kazaxstan hám Turkinaniston, tábiy gaz rezervleri tárepinen Turkmenistan, Ózbekstan hám Kazaxstan bólek ajralıp turadı, Taskomirge Kazaxstan, gúgurt kómirge bolsa Ózbekstan bay esaplanadı. Neft-gaz rezervleri, tiykarınan, Kaspiybo'yi oypatlıǵı, Qoraqum hám Qızılqum shóli, Ústúrt platosi hamde taw aralıǵindaǵı oyıqlarda, tasko'mirdin’ eń katta rezervleri bolsa Kazaxstan tómen tawlarındaǵı Qarag'anda hám Ekibastuz kómir háwizlerinde jaylasqan. Temir, marganes hám xrom sıyaqlı qara metallarning kóniga Kazaxstan bay. Túrli reńli, atap aytqanda qımbat bahalı hám kemde-kem ushraytuǵın metallarning iri kánleri bolsa, Turkmenistannan tısqarı subregionning barlıq mámleketlerinde bar. Atap aytqanda. Ózbekstan altın, uran, kadmiy, mıs, molibden, Kazaxstan uran, volfram, molibden, qorǵasın, rux, Kirgizstan altın, sınap, sur­ma, Tadjikistan gúmis, uran rezervleri boyınsha bólek ajralıp turadı. Túrli mineral duzlardıń úlken rezervlerine bolsa Turkmenistan, Ózbekstan hám Kazaxstan iye.
  

• 
  Oraylıq Aziya mámleketleri ıqlımınıń ulıwma qásiyetleri ortasha hám subtropik ıqlım tárepleriniń gruppalanıwı. keskin kontinentalligi hám qurǵaqshıllıǵında óz ańlatpasın tabadı. Sol sebepli Oraylıq Aziya mámleketleri aymaǵı tiykarınan shól, shalacho'l hám sahra tábiyaat zonalarınan ibarat.
  
• 
  Oraylıq Aziya sharoilida awıl xojalıǵı rawajlanıwına sheshiwshi tásir kórsetetuǵın faktor suw resursları subregion hudu­di boyınsha júdá tegis emes bólistirilgen. Subregiondagi barlıq iri dáryalar Ainudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Ili, Irtish hám basqalar transchegaraviy (eki hám odan oriiq mámleket aymaǵınan oqadigan) bolıp, Tyanshan, Jung'oriya Olotovi hám de Pomir tawlarınan, yaǵnıy Tadjikistan, Kirgizstan hám Kitay aymaǵınan baslanadı. Sol sebepli Tadjikistan menen Kirgizstan suw hám gidroenergetika resurslarına bay. Kazaxstan, Ózbekstan hám. ásirese. Turkmenistandıń kóp aymaqları bolsa olarǵa deficit bolıp tabıladı.
  

• 
  Oraylıq Aziya mamlakailarining xalqı suw hám jer resursları faktorları (gidrogralik tarmaqlar hám relyef) ga baylanıslı halda tegis emes jaylasıp, tiykarınan, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq jaqsı rawajlanǵan dárya oypatlıq hám deltalari, taw aralıǵindaǵı oyıqlarda sáwlelengenlengen. Bunday jerler eń kóp Ózbekstan aymaǵında bolǵanlıǵı sebepli respublikamız xalıq sanı tárepinen subregionda yelakchi orın iyeleydi. Xalıq qısıqlıǵı kórsetkishleri boyınsha Oraylıq Aziyada. 1. 01. 2017-jıl jaǵdayına, Ózbekis­ton (71. 5 kisi km/kv) hám Tadjikistan (61, 3 kisi/km) jetekshi, Qozog'is­ton (6. 6 kisi/km) bolsa eń aqırǵı orında turadı. Jáhán mámleketleri arasında da. Kazaxstan xalqı eń siyrek jaylasqan mámleketlikler saliga kiredi (ortasha xalıq qısıqlıǵı boyınsha dúnyada 184-orın.
  
• 
  

• 
  Oraylıq Aziya mámleketleriniń demografik jaǵdayına tuwılıw hám aho­li tábiy artıwınıń talay joqarı kórsetkishleri tán. Aytılǵan kórsetkishler Tadjikistan hám Kirgizstanda subregion boyınsha eń bálent. Kazaxstan hám Turkpenislonda eń tómen. Ózbekstanda bolsa ortasha dárejede. Sonıń menen birge. besew respublikada da migratsiyaning unamsız saldosi gúzetilip atır (11-keste). Urbanizatsiya dárejesi Kazaxstan de 53%, Ózbekstanda 51%, Turkmenistanda 50%, Kirgizstanda 36%, Tadjikistanda bolsa 26% ga teń. Kórinip turıptı, olda, eń joqarı hám eń tómen kórsetkishleri arasındaǵı ayırmashılıq 2 retke teń. Oraylıq Aziyada 2 " millioner” qala ámeldegi: Tashkent (2. 4 min kisi) hám Almati (1, 7 min kisi).
  
• 
  Ostana, Bishkek, Dushanbe, Ashxobod, Chimkent, Namangan, Samarqand bolsa eń iri (xalıq sanı 500 mıń kisiden artıq bolǵan ) qalalar qatarına kiredi.