Тема: Философские воззрения в древней Греции и Риме

Умар Хайём (1048-1130) Хуросоннинг Нишопур шаҳрида туғилди ва ўша ерда табиатшунослик ва фалсафа илмларидан таълим олди. Хайём риёзиёт, астрономия ва фалсафа соҳалари билан шуғулланган қомусий олим бўлиши билан бирга машҳур шоир ҳам эди.

• Умар Хайём (1048-1130) Хуросоннинг Нишопур шаҳрида туғилди ва ўша ерда табиатшунослик ва фалсафа илмларидан таълим олди. Хайём риёзиёт, астрономия ва фалсафа соҳалари билан шуғулланган қомусий олим бўлиши билан бирга машҳур шоир ҳам эди.

Умар Хайёмнинг «Борлиқ ва мажбурият ҳақида рисола»,

• Умар Хайёмнинг «Борлиқ ва мажбурият ҳақида рисола»,
• «Уч саволга жавоб»,
• «Умумий фанларнинг мазмуни ҳақида ақл чироғи»,
• «Мавжудлик ҳақида рисола» ва
• «Мавжудликнинг умумийлиги ҳақида рисола» каби фалсафий асарларини унинг худосизликда айбланишига жавоб тариқасида қараб чиқиш мумкин.

• Умар Хайём умумий тушунчалар фақат ашёларда ва инсон ақлидагина мавжуддирлар, деб ҳисоблади: «… Мавжуд бўлишлик нисбий бўлиб, икки маънога бўлинадилар… Бу икки маъно – Ушбу … ашёлардаги борлиқдирки, унинг учун одамлар орасидаги «мавжудлик» номи барча учун тўғрироқдир, ва, иккинчидан, руҳдаги мавжудлик»

• Борлиқ, Хайём фикрича, мураккаб (ашё, модда) ва содда (биринчи ибтидолар)дан иборат. Умумий нарса бўлинадиган ва бўлинмайдигандан ташкил топган. «Ҳаммага алоқали нарса, - деб ёзади Хайём, - беш хил бўлади: тур, тус, моҳиятий хусусият, алоҳида хусусият, тасодифий хусусият. Масалан, тур кўпликни ўз ичига олади. Моҳият – бу холиқни (яратувчи) истисно қилганда, билиб олинадиган барча нарсаларни англатадиган сўздир.

• Хайём моҳиятни ўсадиган ва ўсмайдиганга бўлади. Ўсадиганлар ўз навбатида, ҳайвонот олами ва ҳайвонот олами эмасларга бўлинади. Ҳайвонот олами икки тусда бўлади: гапирувчилар ва гапирмайдиганлар. Бир бўлимни бошқа билан боғловчи ибтидо турдир. Тур, ўз навбатида, тусларга, туслар – қисмларга бўлинади; Айни вақтда бу қисмларнинг ҳар бирида умумийлик ҳам, хусусийлик ҳам мавжуд бўлади. Алоҳида олинган жисмлар, шу жумладан, инсон ҳам – борлиқ натижасидир.

• Ҳар бир доиранинг ақлига руҳ мувофиқ келади.
• Руҳ – бу ҳаракатлантирувчи куч, ақл эса – ишқ рағбати ва қўзғотувчисидир.
• Бу бирликдаги раҳбар куч ақлдир, аммо руҳ ақлдан баланд кўтарилишга интилади. Руҳнинг ақлга қарама-қарши туриши туфайли доираларда ривожланиш юз беради.