Tema: Ekonomikanı basqarıwnıń shólkemlestirilgen dúzilisi Joba: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

II.
 
Tiykarǵı bólim 
2.1.
 
Ekonomikalıq basqarıwdıń tiykarǵı principleri 
Ekonomika basqarıwdıń tiykarǵı principleri tómendegiler bolıp tabıladı: 
Íqtıyatlılıq : Basqa barlıq zatlarǵa alternativ kórsetilgen uwayım hám 
zálellerdi minimalizatsiya qılıw ushın qabıl etilgen qararlar hám ámeller. 
Tártip: Ózin basqarıwdı úyreniw hám úyrenilgen principler boyınsha ámel 
qılıwdıń processinde tártipti qorǵaw. 
Basqa barlıq zatlarǵa qarsı : Ekonomika basqarıwda zárúrli qararlar qabıllaw 
hám ámel qılıwda, barlıq gruppalardı hám insanlardı ese kóriw ushın kóp 
tárepleme óz-ara baylanısda bolıw zárúr. 
Optimal payda: Barlıq ekonomikalıq agentler ushın joqarı dárejede payda 
támiyinlew, yaǵnıy resurslar hám kúshler isletiliwinde, ekonomikalıq reformalardı 
ámelge asırıwda eń jaqsı nátiyjelerdi alıw. 
Salıq sistemasın joytıwdan saqlaw : Salıq sistemasınıń qarızı kóbeyiwin hám 
húkimranlıqqa kóre tutınıw etiliwin eń kemeytiw. 
Rawajlanıw : Ekonomika basqarıwda, ekonomikanıń joqarı dárejede 
rawajlanıwı ushın zárúrli múmkinshilikler jaratıw kerek. Bul bolsa, jańa 
texnologiyalardı qabıllaw, tabıslardı reformalaw hám reformalardı ámelge asırıw 
arqalı ámelge asırılıwı múmkin. 
Social oylaw : Ekonomika basqarıwdıń barlıq bóleginde, social qáwipsizlik, 
ádalat, tuwrıdan-tuwrı kommunikaciya, insan aqsha hám erkinlikleri hám soǵan 
uqsas zárúrli bolıp tabıladı. Bul zárúrli principler oylaw hám ámelde bekkemlew 
kerek. 
Isenim: Ekonomika basqarıwda, insanlardıń salıq, ekonomikalıq hám siyasiy 
reformalardı ámelge asırıwda isenim qılıw kerek. Insanlar, basqarıw 

---

shólkemleriniń qararlarına isenim menen ámel qılıwları, olardı qabıllaw hám qabıl 
bólimlerinde kórsetiwleri kerek. 
Óz-ara sheriklik: Basqa mámleketlerge, shólkemlerge hám insanlarǵa qarsı 
sheriklik, sonıń menen birge, ekonomika basqarıwdıń tiykarǵı principleri boyınsha, 
ekonomikada óz-ara sheriklik sisteması jaratılıwı hám óz-ara baylanıslar óz-ara 
anıq kórsetiwi kerek. Bul, mámleketlerdiń, shólkemler hám adamlardıń 
ekonomikanıń bir-birine baylanıslılıq hám tásirin túsiniwine múmkinshilik beredi. 
Óz-ara baylanıs hám sheriklik, olardıń ekonomikanıń ayriqsha máselelerin 
sheshiwde hám óz-ara paydalı partnerlikni rawajlandırıwda zárúrli bolıp tabıladı. 
Zálel kórsetiwdi minimalizatsiya qılıw: Resurslardı isletiw processinde, 
átiraptı qawipsiz qılıw hám basqa zálellerdi minimalizatsiya qılıw zárúrli bolıp 
tabıladı. Bul bolsa, átirap ortalıqtıń qáwipsizligi, ǵalabalıq hám tiykarǵı suw 
dárekleri sıyaqlı ámeldegi qáwipsizlik hám dizimin támiyinlewdi talap etedi. 
Ekonomikalıq basqarıwdıń bul principleri, ekonomika sistemasında qálegen 
ayrıqshalıqlardı qabıllawdıń joqarı dárejede kerekli bolıwın hám ǵárezsiz 
ekonomikalıq rawajlanıwdıń ózgeriwshen anıq paydaların támiyinlewdi maqset 
etken. 
Menejmenttiń strukturalıq dúzilisi degende basqarıw buwınları hám 
basqıshları muǵdarı hám quramı túsiniledi. Menejment shólkemlestirilgen 
dúzilisiniń ápiwayı hám túsinikli bolıwı onıń jumıs qábileti joqarı bolıwın 
kepilleydi, yaǵnıy basqarıw shólkemlestirilgen strukturasında basqısh hám 
buwınlar qansha kem bolsa, basqarıw sonshalıq nátiyjeli boladı. 
Basqarıw buwınları - bul bir yamasa bir-qansha wazıypalardı shı ǵárezsiz 
strukturalıq elementler bolıp tabıladı. Struktura elementleri, olardıń bólindileri hám 
basqarıw apparatında isleytuǵınlar bolıp tabıladı. 
Basqarıw basqıshları - bul basqarıw qandayda bir dárejesindegi málim 
buwınlar jiyındısı bolıp tabıladı. Sol belgisine kura basqarıwdıń shólkemlestirilgen 
strukturaları - kóp basqıshlı (kóp buwınlı ), úsh, eki basqıshlı (buwınlı ) boladı. 
Basqıshlar hám buwınlar ortasındaǵı alaqa vertikal hám gorizontal bolıwı múmkin. 

---

vertikal buwınlar basshılardıń olarǵa boysınıwshılar ortasındaǵı munasábetlerdi, 
gorizontal baylanıslar basqarıwdıń teń xuquqli buwın hám elementleri ortasındaǵı 
munasábetlerdi ańlatadı. 
Ekonomikalıq basqarıw shólkemleri joqarı, tómen, teń xuquqli shólkemlerge 
bólinedi. Joqarı shólkemler respublika hám tarmaq basqarıw shólkemlerine 
ajratıladı. 
Ulıwma mámleketlik basqarıw shólkemleri óndiristiń túrli tarmaqların 
birlestirediler. Ulıwma mámleketlik basqarıw shólkemleri Respublika 
Konstitutsiyasńna tiykarlanǵan túrde iskerlik júrgizedi. 
Xalıq xojalıǵın bashqarishniń ulıwma mámleketlik shólkemleri nızam 
shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi hám sud shólkemlerine bólinedi. Nızam shıǵarıwshı 
joqarı shólkem - Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı bolıp tabıladı. Ol xojalıq 
iskerligin tártipke soluvchi nızam, nızamlı aqtlarni tastıyıqlaydı. Mámleket jobaları 
hám byudjetiniń orınlanıwı haqqında esabattı dodalap tastıyıqlaydı, ekonomikanı 
basqarıwdıń orınlaw shólkemlerin qáliplestiredi. 
Xalıq xojalıǵın basqarıwdıń orınlaw shólkemlerine ulıwma, tarmaq hám 
arnawlı kepillikke iye shólkemler kiredi. Ulıwma kepillikke iye orınlaw 
shólkemlerine Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesi, Qaraqalpaǵıstan 
Respublikası ministrler mekemesi hám hákimiyatlar kiredi. Arnawlı kepillikli 
shólkemler tarmaqlararalıq ózgeshelikke iye wazıypalardı atqaradılar. Olar 
qatarına Mámleket qomitaların kirgiziw múmkin. 
Ulıwma mámleketlik basqarıwı shólkemleriniń tiykarǵı wazıypaları: tiykarǵı 
maqsetlerdi belgilew, tábiyiy ortalıqtı qorǵaw, pul hám kredit sistemasına basshılıq 
qılıw, salıq hám dáramatlardı belgilew, esap hám statistikanı shólkemlestiriw, 
baha, tariflar belgilew, Xalıq xojalıǵı tarmaqlarına basshılıq qılıw kiredi. 
Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesiniń turaqlı jumıs jurgiziwshi 
shólkemleri iskerligi tarmaqlararalıq ilimiy-texnikalıq jumıslarǵa basshılıq qılıw, 
pán- texnika tarawinda tańlaw, kungilli tiykarda islerdi shólkemlestiriw sıyaqlı 
wazıypalardı atqaradı. 

---

 Tavar birjalarınıń tiykarǵı waziypası kárxanalar menen sheriklikde 
kontinentde materiallıq texnikalıq támiynattıń turaqlı hám nátiyjeli sistemasın 
shólkemlestiriw, tutınıwlı hám óndiriwshiler ortasında turaqlı kontinentallıq 
baylanıslardı ornatıw, ónim jetkiziwdi baqlaw, kárxanalarǵa olardı materiallıq 
texnikalıq támiyinlewde kumak beriwden ibarat esaplanadi. Materiallıq-texnikalıq 
támiynat shólkemleri xojalıq esabi tiykarında islep shıǵarıw quralların satıwdıń 
kóp tarmaqlı sawdanı támiyinlew hám materiallıq resurslardan maqul túsetuǵın 
paydalanıwǵa basshılıq etediler 
Finans ministrligi jáne onıń orınlardaǵı shólkemleri mámleket hám 
kárxanalar máplerin qorǵaw etiwge tiykarlanǵan pútkilley jańa finanslıq siyasatti 
ámelge asıradı, xojalıq júrgiziw natiyjeliliginisum menen qadaǵalaw etiwdi 
támiyinleydi, shirkat hám individual Miynet iskerligin finans-kredit jardeminde 
tártipke salıw boyınsha sharalardı belgileydi, Xalıq dáramatlarınan salıq alıw, 
bazar ekonomikasına uyqas jumıs usılları hám formaların ámeldegi etedi, byudjet 
shólkemleri iskerligin finanslıq támiynlew sistemasın ózgertiredi, onı 
ekonomikalıq norma hám normativler tiykarında quraydı, jumıs sapasın asırıwdı 
ekonomikalıq xoshametlew hám ajıratılǵan aqshalardan maqul túsetuǵın túrde 
paydalanıwdı ekonomikalıq xoshametlew usılların keń qóllawdı támiyinleydi. 
Respublika Oraylıq banki ekonomika daǵı barlıq kredit hám esap sanaq 
munasábetlerin quraytuǵın hám tártipke soluvchi bas bank bolıp tabıladı. 
Kommerciya bankleri sisteması iskerligi tulik xojalıq esabi hám óz-ózin 
finans menen támiyinlewi tiykarına ótkeriledi. 
Miynet jáne social máseleler menen shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemleri 
hám olardıń orınlardaǵı bólindileri tuli bántlikti, bánt bolmaǵan Miynet resurslarini 
qayta tayarlaw hám kásip urgatish, qadrlarga bolǵan talaptı qandırıwı 
támiyinleydiler. 
Respublikadaǵı konsernlar tarmaqlardı basqarıwdı ámelge asıradılar. 
Tarmaqtı basqarıw sistemasına jalǵız basshılıq tiykarında jumıs jurgiziwshi ministr 

---

basshılıq etedi. Ol qol astındaǵı ministrlik hám oǵan tiyisli kárxanalar iskerligine 
shaxsan juwapker bolıp tabıladı. 
Hár bir ministrlikte ministr tarmaqtı basqarıwdıń áhmiyetli máselelerin 
kollegial túrde kórip shıǵıw ámelge asırıwǵa múmkinshilik jaratıwshı maslaxat 
shólkemleri shólkemlestiriledi. Bas maslaxat beretuǵın shólkem - kollegiya bolıp, 
onıń quramına ministr orınbasarları, basqarma baslıqları, kárxanalar basshıları 
kiredi. 
Xalıq xojalıǵı tarmaǵı quramında mámleket hám menshikli kárxana, firma, 
aksioner jámiyetleri iskerlik júrgizedi. Kárxana, firma, aksionerler jámiyetleri pán- 
texnika saloxiyatidagi nátiyjeli paydalanıw, islep shıǵarıwdı kooperasiyalash hám 
uygunlashtirish hám uygunlashtirish tiykarında ónim islep shıǵarıw maqsetida 
shólkemlestiriledi. Olar xojalıq esabi tiykarında sanaat, qurılıs, transport, sawda 
hám basqa tarawlarda iskerlik jurgiziwshi strukturalıq bólimlerden dúziledi. 
Strukturalıq bólim bankte ayrıqsha balans hám esap rakamiga ıyelewi hám ijara 
kesip alıp islewi boyınsha, menshikli tarawda jumıs júrgiziwi múmkin. 
Kárxana, firma, aksionerlik jámiyeti strukturalıq birlikke tiyisli tiykarǵı fond 
hám aqshalarni biriktiredi, ishki xojalıq munasábetlerin ámelge asırıw, strukturalıq 
birlikler ortasındaǵı tartıslardı sheshiw, sonıń menen birge, olar óz minnetlemeleri 
boyınsha juwapkerlik rejimin belgileydiler. Strukturalıq birlik nızamda belgilengen 
huqıqları sheńberinde oǵan biriqtirilgan mulkni ıqtıyar etedi, firma, A. J. ları atınan 
basqa shólkemler biln shártnamalar dúzediler. Kárxana, firma, aksionerler 
jámiyetleri strukturalıq birlikke óz atınan shártnama dúziw jáne bul shártnama 
boyınsha juwapker bolıw xuquqini beredi. 
Kárxananı basqarıw kárxana tuwrısında nızamǵa tiykarlanıp ámelge asıriladı. 
Bul nızamda názerde tutılǵan principlerden biri pútkil jámááttiń xamda onıń 
shólkemleri áhmiyetli qararlardı qabıllaw jáne onı dı baqlawda qatnasıw jolı 
menen ámelge asırilatuǵın óz-ózin basqarıw principi bolıp tabıladı. 

---

Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń turaqlı jumıs jurgiziwshi 
shólkemleri iskerligi tarmaqlararalıq ilimiy-texnikalıq jumıslarǵa basshılıq qılıw, 
pán-texnika salasında tańlaw tiykarında islerdi shólkemlestiriw sıyaqlı 
wazıypalardı atqaradı. 
Respublika tavar birjalarınıń tiykarǵı waziypası kárxanalar menen sheriklikte 
regionda materiallıq texnikalıq támiynattıń turaqlı hám nátiyjeli sistemasın 
shólkemlestiriw, tutınıwlı hám óndiriwshiler ortasında turaqlı regionlıq 
baylanıslardı ornatıw, ónim jetkiziwdi baqlaw, kárxanalarǵa olardı materiallıq 
texnikalıq támiyinlewde kómek beriwden ibarat esaplanadi. Materiallıq-texnikalıq 
támiynat shólkemleri xojalıq esabı tiykarında islep shıǵarıw quralların satıwdıń 
kóp tarmaqlı sawdanı támiyinlew hám materiallıq resurslardan maqul túsetuǵın 
paydalanıwǵa basshılıq etediler. 
Finans ministrligi jáne onıń orınlardaǵı shólkemleri mámleket hám 
kárxanalar máplerin qorǵaw etiwge tiykarlanǵan pútkilley jańa finanslıq siyasatti 
ámelge asıradı, xojalıq júrgiziw natiyjeliligin swm menen qadaǵalaw etiwdi 
támiyinleydi, shirkat hám individual miynet iskerligin finans-kredit jardeminde 
tártipke salıw boyınsha sharalardı belgileydi, Xalıq dáramatlarınan salıq alıw, 
bazar ekonomikasına uyqas jumıs usılları hám formaların ámeldegi etedi, byudjet 
shólkemleri iskerligin finanslıq támiynlew sistemasın ózgertiredi, onı 
ekonomikalıq norma hám normativlikler tiykarında quraydı, jumıs sapasın asırıwdı 
ekonomikalıq xoshametlew hám ajıratılǵan aqsha'lardan maqul túsetuǵın túrde 
paydalanıwdı ekonomikalıq xoshametlew usılların keń qóllawdı támiyinleydi. 
Respublika Oraylıq banki ekonomika daǵı barlıq kredit hám esap sanaq 
munasábetlerin quraytuǵın hám tártipke soluvchi bas bank bolıp tabıladı. 

---