Tema: Batis Evropa mamleketlerinde talim-tarbiya

Tema:Batis Evropa mamleketlerinde talim-tarbiya.

Betis evropada mektep bilimlendiriw hamdepedagogik pikirler rawajlaniwi.

Orta asr Batis Evropa mamleketlerinde eki toparga bolingen ham jeti pandi oz ishine algan talim dasturi payda bolgan edi,shu sababli ogan latinsha “trivium" ati berildi.Bugan gramatika (latin tili gramatikasi)ritorika hamdialektika kireditin edi.Ekinshi topar tort pannen obarat bolgani ushin oni latinsha “kvardrivium" dep ataladi.Ogan arifmetika,geometriya,astranomiya ham qosiq kiredi.Hammesi bolip bul jetyi pandi “jetti erkin san'at" dep ataw suwret bolip qaldi.

Usi oqiw panleri qadimgi Yunonistan talim tiziminen alingan edi,biraq orta asirlerde olarga diniy mazmun berilip,hammesi ramz benen diniy manide tusintiriler edi.Maselen:grammatikani uyreniwden maqset-muqaddes dimiy kitaplardi oqiwdi bilip aliw,,ritorika(notiqlik san'ati nazaryasi)ni uyreniwden maqset xutba oqiw sanatin iyelep aliw,qosiq diyilgende bolsa diniy qosiq nazerse tutiladi.Dialektika,tartis,basekilesiw san'ati dep tusiniler ham katolitsizmge qarsi shaqiriwlar menen tartis qiliwga jardem bereyuginpan dep esaplanar edi. Hatteki,matimatikaga ham diniy mani beriler edi.Geometriya cherkov binalarin quriw ushin jardem beretugin pan dep esaplanatugin edi,arifmetika oqitqanda ayrim sanlardi ramz benen diniy manide maselen 1 sani qudaydin birlik simboli dep tusinler edi. Astranomiyadan diniy kalendar duziwde paydalangan.

Hamme panlerdin taji dep-teologiya esaplanar edi.Orta asrlerde beriletuhin talim dasturi cherkovaktepleri arqali amelge asirilgan.

Shirkew mekteplerinin tiykargi turleri:prixod mektebi (shirkewge qarasli)monastir mektebi ham bas shirkew yaki episkop mektaplerinen ibarat edi.

Prixod mektapleri baslangish diniy mektapleri bolip onda ul ballar oqiydin edi.Olar mahalledegi shirkewge qarasli bolip onda ruwxaniy yaki onin jardemshisi oqitiwshiliq waziypasin orinlaytugin edi.Prixod mekteplerinde balalar xristan dini qagiydalarin diniy qosiqlar aytiwdi latin tildinde oqiw ham jaziwdi uyrenatugin edi.Bazilerinde balalar baslangish esap ilimin ham uyrengen.

Monastir mektepleri monastr huziridagi mektapleri bolgani ushin usilay atalgan.Bul mektepte turli kitaplardan nusqa aliw kitapxanalar payda etiw menen shugillanar bazi monaxlar ilimiy mashqalalar ustinde is alip barar edi.

Monastir mekteplerinin kobinde prixod maktebinde oqitilgan panlerden tisqari joqarinda aytilgan jetti san'attan sabaq berilatugin edi.

Bas shirkew yaki episjop mektepleri orayliq diniy okrugindagi bas shirkew ge qarasli mektapler edi.Bunday okrugda din isleri basqarmasi jaylasqan bolip onin basinda joqari lawazimli ruwxaniy episkop turatugin edi.Soni ushin bul mektepler bes shirkew mektebi yaki episkop mektepleri dep ataladi.Bul mektepte joqaridagi jeti pannen tisqari en joqari pan dep esaplangan teologiya oqitilgan .

Orta asirlerde Batis Evropada mulikdar feodal ham joqari qatlam wakillerine munasip shanaraqlarda tuwilgan qoz balalar adette hayal-qizlar monasyirleri ishinde yaki arnawli murabbiyler ham shanaraqqa bekitilgen ruwxaniyler qol astinda uylerde tarbiya algan.

Ritsarliq tarbiyasi. Batis Evropada ham dunyawiy feodallar ortaliinda ritsar paziyletine iye bolgan tajriybeli sheber ham mard asker jane de adepli sadiq insan tarbiyasi menen baylanisli oz alfina tarbiya dizimi, yaginiy ristar tarbiyasi maydanga keldi.

Batis evropada Ritsar tarbiyasi XII asrge kelip tola rawajlandi.Ritsar tarbiyasinin mazmuni ristarlarga baylanisli jeti paziyletten ibarat.Bul paziyletler usilardan ibarat edi:at minip juriqdi,qilishbazliqti nayzabazliq juze aliw awqila aliw shashka shaxmut oynawdi biliw qosiq jaziw ham ayta aliw.

Qala mekteplerinin payda boliwi.

Evropada XII-XIII asrlerde onermenlik ham sawdanin rawajlaniwi qalalardin osiwine ham qala madeniaytinin rawjalaniwina sebep boldi.Qalanin tiyjargi bolegin quraytugin onerment ham sawdagerker oz balalarina ameliy iskerlik ushin zarur bolgan bilim beriwdi qaler edi.Olar sol dawirdegi shirkew mekteplerinen qaniqpadi.Onermenler ozlerinin tsex mekteplerin asha basladi.bunday mekteplerde balalarga onermetlerdin balalarina oz ana tildinde oqiw jazi esap ham din uyretilgen oner uyde atalarinin ustaxanasinda uyretilgen.Gildiyalarga uyishgan sawdagerler ham ozlerinin gildiya mekteplerin asha basladi ham oz balalarina dastur tiykarinda bilim bere basladi.Keyin ala tsex ham gildiya mektepleri magistrat mekteplerge yaginiy qala basqarmasi xarajetindegi mekteplerge aylana basladi.

Bul mekdeplerde basqariwshi ham oqtiwshilari tiyisli tsex gildiya ham magistratura tamaninan tayinlagan ham olar shirkewge qarasli emes edi.Bul mekteplerde pul toylep oqigan.

Shirkewge qarasli diniy mekteplerge qaraganda bul mekteplerde diniy suwretler menen bir qatarda ameliy is ushin zarus bolgan xat sawat ham esap malakalrin iselewge itibar berildi.

Kop tsex ham gildiya magistrat mekteplerinde oqiw latin tilinen ana tilge koshirildi ham latin tili bolsa ayrim oqiw pani bolip qaldi.

Isi mektepler menen bir qatarda menshik mektaplerde ashila basladi.Menshik mekteplerde oqiw ana tilinde alip barilip pul toylep oqitilgan.

Talaplarga juwap beretugin qala mektepleri aste rawajlanip bardi.XV asrge kelip Batis Evropanin barkiq jerlerinde bunday mektepler payda boldi.

Evropada daslepki universitetler hamde Akademiyalardin payda boliwi ham olargiahi talim tazimi.

Evropada birinshi universitetler XII asirdin ekinshi yariminda Italiyada Angliyada Fransiyada payda boldi.Bul universitetler daslep professor ham studenlerdin garesz mekeme atatugin ùyishpesi(korperatsiyasi)nan ibarat edi.Kiyinshelik XIII asrde bul korperatsiyalar oz-ozin idora qiliw huqiq saqlao qalgan halda mamleket tarepinen tastiyqlandi.Shirkew bolsa universitetti tamamlagan studenlerge ilimiy dareje ham oqiwdhiliq huqiqin beriwdi oz iqtiyarina aldi.Sol barista universitetler rasmiy oqiw shoklemlerine aylanip ketti.XIV-XVasrlerge kelip universitetler evropa mamleketlerinin hammesinde ashilgan edi.

Orta asr unicersitetlerinde tort fakultet bolgan.Tauarrlaw fakulletinde jeti erkin sanat panleri oqitilga.Bup fakultet orta mektep waziypasin orinlagan.Bul fakultette 6-7 jil oqip,”sanat magistri” darejesin algan.Keyin olar tiykerigi ush fakultetten birinde :ilohiyat,meditsina yaki yrufik fakultetinde oqiwdi dawam kettiriw imkanyatina iye bolga.Bul fakultetlerinde oqiw muddeti 5-6jil bolip oni tamalaganlar foktor yaki alim atagin algan.

Orta asr universitetleri shirkew nazarati asinda islegenligi aqibetinde sxolistika ruxindagi mekteplerge aylanip qalgan edi.Bunda fogerek atirapti real fakt ham hadiyselerdi uyreniw menen emes bali shirkew ruwxaniyleri maqullagan ham tavsiya qilngan kitaplerdi yadlap aliw menen shugillangan.Universitetlerde oqitiw metodkari lektsiya shirkew tarepinen tastiyqlangan sabaqli ham doretpelrdi yadlaw ham disput munazar lardan ibarat edi.Universitetlerde oqiw tek latin tilde alip barilgan.

Universitetlerdin juzege keliwi ham olardin rawajlaniwi.

XII-XIII asrde bir qansha Batis evropa mamleketlerinde joqari magluwmat beretugin oqiw jurtlari sipatinda universitetler payda bola basladi.Universtetlerdin payda boliwinda sol waqitlarda kop evropaliqlardin arab madeniyati menen tanusiw ulken sabep boldi.Bul madeniyat penen tanisiwga Batis Evropa fepdallarinin XI asr aqirinda Sharqdagi arab musulman mamleketlerine qarsi baslagan askeriy jurisi sebep boldi.Sol dawirde arab mamleketlerinde madeniyat ham matifay Batis Evropa madeniyatin qaraganda kop tarepten rawajlangan edi. Arablar tarepinen VIII asrde istilo qilingan Ispaniyada jolga qoyilgan arab oqiw jurtlari Evropa universitetleri ushin ornek boldi.Ispanyada arablap barpa qilgan feodal musulman mamleketlerinin paytaqti Kordova qalasind tashkil qilngan arab joqari oqiw jurtlari falsafa matematika astronomiy meditsina panleri oqitilar edi.Evropanin turli mamlektlerinen kelgen kop talabalar Kordovada oqip joqari magluwmat alagan.

Universitetlerdin patda boliwina jane bir sebep bul,Evropa ulken davlatlar barpo qilinganligi han oraylastirilgan monarxiya hakimyatinin kushiygenligi munasebeti menen ilimli ham joqari malakali huquqshinaslarga talap tugildi.Usi sebeplerde tisqari XII-XIII asrlerde Batis Evropa turmisinda jur bergen iqtisidiy madenit izgerisler yaginiy oner ham sawdanin rawajlaniwi qalalardin osip bariwi ham sogan baylanisli halda dunyawiy shaxar madeniyatinin tarraqiy qilip bariwi xalqara alaqalardin keniyiwi jaslar ortasinda joqari maluwmat aliw ushin hareketin tuwdirdi bul jaday oz nawmetinde universitetlerdin payda boliwina ulken tasir korsetti.