Тема 15. Транспорт шөлкемлеринде экономикалық анализиның өзгешеликлери

Тема 16. Транспорт шөлкемлеринде капитал, фондлар, финанс нәтийжелер анализи.

16.1. Финанслық натижелерди анықлаў анализи
16.2 Тийкарғы хызметлерден алынған натийжелер
16.3. Улыўма ҳожалық хызметинен алынған натийжелер
16.4. Салық төленгенге шекем болған пайданы анықлаў анализи
16.5.Сап пайданы анықлаў ҳәм болистириў тәртиби

Товарларды дуканлар, хам баска усаклы сауда тармакларынын усаклап реализация кылыуы 9010 «Таяр онимди сатыудан алынган дарамат» счетында есапка алынады. Бул субсчетта товарларды халыкка нак пулга хам толеу муддетин кредитке сатыуы, пул-буйым лотореясы бойынша утысларын бериуи, халыкка тара сатыу, комиссион товарларды сатыу хам баскалар корсетиледи, субсчет усаклы сауда карханаларынын усаклап реализацияланган товарларынын колемин хамде товарлар реализациясынан алынган жалпы дараматты аныклауга молшерленген.

9010 счет кредитинде усаклы товар айланбасынын колеми, ягный реализациядан тускен пул хам товарлар халыкка кредитке сатылганда муддети кешиктирилген толемлер суммасын, дебетте усаклы (есап) бахаларда реализацияланган товарлар жыйындысын кейин бул товарларга байланыслы сауда скидкалары суммасын сторно кылып корсетиледи. Усындай кылып ай дауамында 9010 счет дебети хам кредитинде сатылган товарлардын жыйындысы бир кыйлы бахада усаклы бахаларда корсетиледи.
Финанслау натийжелерин аныклау максетинде 9910 «Акыргы финанс натийжеси» счетынан пайдаланылады. Дарамат хызметинин барлык турлери бойынша дарамат (жалпы) суммасы хам катнас (ислеп шыгарыу) дын материал сарыплары, сауда емес хызмети бойынша ис хам хызметлердин мийнетке хак толеу сарыпларсыз жыйындысы арасындагы парык сыпатында аныкланады. Счетлар режесине коре, 60-счет ахмийетли субсчетларга ийе емес. Оган аналитик счетлар кархана ис касийетлерин есапка алып дарамат хам шыгынлар хаккындагы жыллык есабат бапларына ашылады. Бунда хожалык операцияларын бухгалтерияда анализинда корсетиу тартиби хаккындагы корсетпелерге карай товарлар реализациясы хам оларды бериу, ис хам хызметлерден алынган катнас карежетлери ай акырында 9910 «Акыргы финанс натийжеси» счетына, мийнетке хак толеу карежетлери счетына есаптан шыгарылыуын назерде тутыу керек. Бул кархана, бирлеспе, шолкемлердин хызметинин натийжелери хар айда бухгалтерия жазыуларын дузиу жолы менен бухгалтерия анализи регистрларында аныкланады. Финанс натийжелерин есапка алыу методикасына карай катнастан алынган дарамат хам шыгынлар дауамында проводкасыз корсетилген хам тек жыл акырында сонгы бухгалтерия жазыулары дузилген.
Киши сауда хам улыума аукатланыу карханалары айтылган режедеги карежетлер ушын толемлерди арнаулы палыз оним бирлеспелеринен туурыдан-тууры есап реализация кылыу туурыдан-тууры байланысларга кириуши мийуе-палыз оним бирлеспелеринен алады. Толем колеми хакыкый кабыл етилген хам реализацияланган оним мугдары хам жыйындысы хаккындагы толеу карежетлеринин маглыуматнама регистри хам капланыуы лазым болган суммага коре аныкланады. Туурыдан – тууры байланыслар бойынша толем суммасы 6900 «Турли кредиторларга карызларды есапка алыушы счетлар» счётинин дебети хам 9910 счёт кредити бойынша корсетиледи.
Режели карежетлерди каплау хам айтып отилген хужжетлерге коре бахалар озгерислер бойынша есап-китапларды сауда кархана, шолкем бирлеспелери илгери болганындай бюджет пенен емес, балки озлеринин жокары турган шолкемлери менен амелге асырады. Мамлекет бюджетинен пуллар финанслык режелерге курска тийисли баскарыу органлары калеуине келип туседи хам сон жокары кархана хамде шолкемлер арасында олар усыныс еткен есап-китаплар тийкарында тийисли формада жуумакланады.
Тара операцияларынан алынган дарамат. Бухгалтерия анализи бойынша инструкцияда тарага тийисли дарамат хам карежетлер тартиби хам оларды аналитик есапка алыу тартиби берилген. Тара бойынша барлык карежет хам дараматларды 9400 «Дауир карежетлери» счетынын туурыдан-тууры «Тара карежетлери бабында» есапка алыу козде тутылган. Дарамат карежетлерден асып кеткен жагдайда бул бап бойынша кредит сальдо 9400 «Дауир карежетлери» счетынан откизиледи.
Санаат хам баска кархана яки шолкемлерден карежетлерди каплауда келип тускен пуллар 9910 счет кредити аналитик счетта корсетиледи.
Товар-материал байлыклардын инвентаризация вдалолатномасында аныкланган артыкша товар-материал байлыклары олардын пайда болыу дереклерин табыудын имканы болмаган жагдайларда олар 9910 счетта корсетиледи. Егерде олардын пайда болыу дереклери малим болса, кирим кылыу тийисли счетларда кредитлеу аркалы корсетиледи. Артыкшалардын ибаратлыгы есаптагы кемшиликлерден ямаса сауда кагыйдаларынын бузылганлыгынан (кем олшеу, хам товар бергенде кемрек бериу) аныклык береди. Сонын ушын артыкшалыклар аныкланган хар бир жагдай пухта тексерилиуи олардын пайда болыу дереклери жок етилиуи айыпдар тареплер жууапкерликке тартылыуы керек. Артыкшаларды кирим кылыуда олардын есап бахаларындагы жыйындысына 2900 «Товарлар» счеты дебет 9910 счет кориу бахаларындагы жыйындысына хам 2980 «Сауда устемеси» счеты есап кориу жыйындысы арасындагы айырмашыллыка кредит кылынады. Олшеуде аныкланган гезлеменин артыкшасынын жыйындысы да усы жерде корсетиледи.
Сатыуга топларда шыгарылган гезлемелердин анык метражын билиу ушын оларды олшеп кориу керек. Сонда хакыйкый метраж корсетилгенинен адетте артыкша болады. Олшеуди комиссия амелге асырады, натийжени белгиленген формада расмийлестиреди. Гезлемелердин аныкланган артыкшаларынын жыйындысы 2900 «Товарлар» счетына 9910 «Акыргы финанс натийжеси» счетын кирим кылып кредит кылынады.
Баска дараматларга тийкаргы кураллардын кабыл етилген яки сатылган обьектлери бойынша зыянларды каплауга келип тускен пуллар киритиледи.
Пуллардын аныклан артыкшалары, сондай-ак дауа муддети отип кеткен кредитор хам дебитор карыздарлык косымша дараматларга киритилмейди. Бул пуллар мамлекет бюджети дараматына киритиледи.
Аныкланган есапка алынбаган тийкаргы кураллар 8300 «Устав капиталы» счет кредитине откизиледи.
Оним жеткизип бериушилер каплайтугын транспорт карежетлери.Буны тийкарынан транспорткарханалары 9910-счетда корсетеди.Булар сауда скидкасында назерде тутылмаган, товарларды есап саудага кайта жоллауга байланыслы косымша карежетлер болып есапланады.Бундай карежетлер оним жеткизип бериушилер беретугын косымша скидкалар анализина капланып, кархана дараматы анализина алынады.
Онимди ауыл-хожалык карханаларына реализация кылыудан курылган зыянлар.Бундай зыянлар ай акырында,онимнин хакыйкый жыйындысы онын бериу бахаларындагы жыйындысынан асып кеткен жагдайларда 2710-счет кредитинен 9910-счет дебетине есаптан шыгарылады.
Халыкка материаллык хызмет корсетиу бойынша ис хам хызметлер реализациясынан тускен зыянлар.Онимнин тан нархы ямаса корсетилген хызметлердин хакыйкый ис хам хызметлердин бериу бахалары бойынша жыйындыдан асып кетиуи натийжесиндеги жогалтыулар 9910-счет дебетинде корсетиледи.Тап усы позицияда коммунал хожалык,санаат,транспорт хам баска ислеп шыгарыудагы уксас зыянлар корсетиледи.