Tema : Jer astı baylıqlarınan paydalanıw hám qorǵawdıń huquqiy tártibi

2. Jer astı baylıqlarınan paydalanıw hám olardı qorǵawdıń ekologiyalıq - huquqıy talapları.

O’zbekiston Respublikasınıń Konstitusiyası jámiyet ómiriniń social, siyasiy, ekonomikalıq, mádeniy-aǵartıwshılıq iskerlik tarawılarında payda bo’ladigan social munasábetlerdi tártipke soluvchi tiykarǵı princip hám Nizam -talaplardı belgilep berdi.

O’zbekiston Respublikası Konstitusiyasında jer astı baylıqlarınan paydalanıw hám olardı qáwipsizliklewdiń konstituciyalıq talaplarıo’z sawlelengen. Oǵan ko’ra puqaralar áwele, átirap tábiyortalıqqa ıqtıyatlıona munasábette bo’lishga minnetli (50-statya ). 54-statya talabına ko’ra bolsa, mal-múlkli múlkine o’z qálewinshe iyelik etedi, odan paydalanadı jáne onı ıqtıyar etedi. Múlkten paydalanıw ekologiyalıq ortalıqqa zálel jetkizbewi, puqaralar, yuridikalıq shaxslar hám mámlekettiń huqıqların hám de nızam menen qo’riqlanadigan máplerin buzmasligi shárt. Konstitutsiyanin’ 55- statyasında sawlelengen konstituciyalıq Nizamda jer astı baylıqları hám basqa tábiy rezervler ulıwma milliy baylıq ekenligi, olardan aqılǵa say paydalanıwdıń zárúrligi, mámleket aymaǵında jaylasqan tábiyǵıy baylıqlardıń barlıǵı tikkeley mámleket qáwipsizligine alınǵanlıǵı belgilep qo’yilgan.
Jer astı baylıqlarınan paydalanıw hám olardı qáwipsizliklewdiń ekologiyalıq -huqıqıy talapları O’zbekiston Respublikasınıń ‘‘Tábiyaattı qorǵaw haqqinda’‘gi nızamında da berilgen bo’lib (18- statya ), oǵan muwapıq Jer astı baylıqları hám paydalı qazilmalardan tómendegi shártler menen paydalanıladı :
 qazib alıwda áne sol baylıq hám qazilmalar hám de olarǵa qo’shilib shıǵıs basqa tábiy resurslardan kompleks hám aqılǵa say paydalanıw támiyinlansa, Sonıń menen birge átirap tábiy ortalıq hám jer astı baylıqları pataslanishinin’ aldı alınsa ;
 paydalı qazilmalardi qazip alıw waqtinda jaǵdayı o’zgargan jerler rekultivatsiya etilse;
 qayta tiklenetuǵın paydalı qazilmalardan tábiy qayta tikleniwine eriwiladigan dárejedegine paydalanılsa. ‘‘Jer astı baylıqları haqqinda’‘gi nızamnıń Iv-bapı tikkeley jer astidan aqılǵa say paydalanıw jáne onı qorǵawdıń ekologiyalıqhuquqiy talaplarına bag’ishlangan bo’lib, 35-statyada jer astidan aqılǵa say paydalanıw jáne onı qorǵawdıń tiykarǵı talapları o’z sawlelengen hám olar tómendegilerden ibarat :
 jer astini geologik tárepten u’yreniw to’la-to’kis bo’lishini hám odan kompleks paydalanilishini támiyinlew;
 paydalı qazilmalarding o’zboshimchalik menen qazıp alınıwınahám olar jaylasqan maydanlarda jay qurılısına yo’l qo’ymaslik;
 paydalı qazilmalar rezervleriniń mámleket esabı júritiliwinı ámelge asırıw ;
 paydalı qazilmalar rezervlerin tastıyıqlaw hám geologik materiallardıń mámleket ekspertizasini o’tkazish;
 jer astidan tiykarǵı paydalı qazilma hám ol menen birge jaylasqan paydalı qazilmalar hám de qo’shilib shıǵıs paydalı komponentlerdiń ekonomikalıq tárepten rentabelli rezervleri múmkin shekem to’liq shıǵarıp alınıwın támiyinlew;
 paydalı qazilma kánlerin suw basıwdan, suw shıǵıp ketib to’lib qalıwdan, yong’indan hám de paydalı qazilmalar sapasın hám kánlerdiń sanaat ko’lamidagi áhmiyetin pasaytiruvchi yamasa olardı jumısqa salıwdı quramalılastırıwshı basqa faktorlardan qorǵaw ;
 jer astida konservatsiya etip qoyılatuǵın paydalı qazilmalar rezervleriniń, jer astidan paydalanıw menen baylanisli islerdi alıp barıwda kán qazıwmalari, qudıqlar hám jer astı imaratlarınıń saqlanıwın támiyinlew;
 uglevodorodlar hám olardı qayta islew tiykarında payda etińan
ónimlerdi, basqa statyalar hám materiallardı jer astında saqlawda, shıǵındılardı saqlaw hám ko’mishda, aqaba suwni shıǵarıp taslawda jer asti pataslanishinin’ aldın alıw ;
 paydalı qazilmalardi qazip alıwshı kárxanalardı hám paydalı qazilmalardi qazip alıw menen baylanisli bo’lmagan jer astı imaratların tamamlaw hám konservatsiya qılıwdı belgilengen tártipte o’tkazish.
Sonıń menen birge, jer astı baylıqlarınan paydalanıw hám olardı qorǵawdaǵı ekologiyalıq -huqıqıy talaplar ‘‘Paydalı qazilmalar jaylasqan maydanlarda jay qurıwǵa ruhsat beriw tártibi haqqinda Nizam’‘ hám ‘‘Paydalı qazilmalardi qazıw waqtinda jer astı baylıqların qorǵawdıń birden-bir Nizamlari’‘da bag’ishlanganqararlarda da sáwlelendirilgen.
Yuridikalıq ádebiyatlarda ámeldegi normativ hújjetlerde sáwlelendirilgen jer astı baylıqlardan paydalanıw hám qorǵaw daǵı ekologiyalıq -huqıqıy talaplardıń mánisi hám wazıypalarına ko’ra 4 gruppaǵa ajıratıp ko’rsatilgan
 jer astı baylıqların to’liq hám kompleks halda u’yreniw arqalı olardı isletiw yamasa konservatsiya qılıw arqalı qáwipsizliklew;
 mineral sheki onimlerdi qıdırıw, qazib alıw hám rekultivatsiya qılıwdı tek ǵana qánigelestirilgen mámleket shólkemleri qadaǵalawında alıp barıw hám olardı ámelge asırıw dawamında átirap tábiy ortalıqtıń basqa obiektlerine zálel jetkizbewlik;
 isletilingen kánlerdi yamasa olardı ekspluataciya qılıw dawamında jer uchastkaların o’z waqtında rekultivatsiya etip barıw;
 kem ushraytuǵın túrdegi mineral baylıqlardı hám olardıń komplekslerin bólek qorǵaw rejimin o’rnatish.
Nızam hújjetlerinde belgilengen jer astı baylıqlarınan paydalanıw hám qáwipsizliklewdiń ekologiyalıq -huqıqıy talapların yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar tárepinen atqarılıwın baqlaw ‘‘Jer astini geologik tárepten u’yreniw, odan paydalanıw jáne onı qorǵaw ústinen mámleket qadaǵalawı haqqinda Nizam’‘ga tiykarınan mámleket shólkemleri tárepinen ámelge asıriladı.