Teleskoplar mavzusini o’qitish usuli. I. Mambetova

Radioteleskoplar. 

   Radioteleskopda  radio  to’lqinlarni  metall  oyna  tutadi,  ba’zida  to’liq 

qoplangan,  ba’zida  panjarasimon  bo’ladi.  Oynaning  formasi  reflekorga  o’xshab 

parabolik (yoki, aniqrog’i parabolid) shaklda bo’lib va yuzasi fokusga tushadigan 

elektromagnit  nurlarni  tutishga  qodir.  Agar  inson  ko’zi  radio  to’lqinlarni  ko’ra 

olganda  hozirda  radioteleskoplar  oddiy  teleskop-reflektorlardan  farq  qilmagan 

bo’lardi. Aslida radioteleskopda radio to’lqinlarni   o’ta sezuvchan radio uzatgich 

qabul  qiladi,  odam  ko’zi  yoki  fotoplyonka  emas.  Oyna  radioto’lqinlarni  kichik 

dipol  antenaga  to’playdi.  Radioto’lqinlar  boshqa  nurlanishga  o’xshab  o’zi  bilan 

qandaydir  energiyani  tashiydi.  Shuning  uchun  ham  ular  nurlanturuvchiga  tushib   

to’lqinlanadilar va o’tkazgichda  elektronlarni  tartibli harakatini yuzaga keltiradi, 

boshqacha  aytganda  elektr  tokini  hosil  qiladi.  Elektr  to’lqinlar  o’ta  katta  tezlik 

bilan nurlanturuvchiga harakatlanadi. Shuning uchun ham  radio qabul qiluvchida 

tez o’zgaruvchan elektr toki hosil bo’ladi. Nurlatiruvchidan radio qabul qilgichga 

elektr  toki  to’lqin  uzatgich  bo’sh  trubaga  o’xshagan    maxsus  o’tkazgich  orqali 

qabul qilinadi. Kosmik radioto’lqinlar aniqrog’i ular tarafidan to’lqinlangan elektr 

toki radio qabul qiluvchiga tushadi. Radioteleskopning qabul qiluvchisiga maxsus 

yozib boradigan moslama o’rnatilgan bo’lib, ma’lum uzunlikka ega bo’lgan radio 

to’lqinlarni    yozib  boradi.  Radioteleskoplarda  2  tur  o’rta  tasmasi  bor:  ulardan 

bittasi  vertikal  yoki  gorizontal  o’q  bo’yicha  harakatlana  oladi,  boshqalari 

paralaktik  o’rnatmaga  ega.  O’rnatmalar  o’ta  muhim  ahamiyatga  ega,  negaki 

oynani  to’g’ri  yo’nalishga  qaratib  va  shu  orienterni  kuzatuvlar  davomida  ushab 

turish kerak. 

 Ba’zi  radioteleskoplar  metrlarga  cho’zilgan  radioto’lqinlarni  tutishga 

mo’ljallangani  uchun  ularning  oynalarini  to’liq  qilmasdan  balkim  to’rsimon 

qilinadi.  Bu  esa    radioteleskopni  massasini  kamaytiradi.  Agar  to’rlaridagi 

katakchalar  kichkina  bo’lsa  u  to’liq  radioteleskopdan  farq  qilmaydi.  Qisqacha 

---

16 

 

aytganda, radioteleskopdagi katakchalar u uchun nerv to’qimalaridek bo’ladi. Bu 

teleskoplarning  ajralib  turuvchi  xususiyati  shundaki,  ular  turli  xil  uzunlikdagi 

radio  to’lqinlarni  qabul  qila  oladi.  Shunisi  aniqki,  radioteleskopning  parabolik 

yuzi  uning  to’lqin  qabul  qilish  xususiyatiga  bog’liq  emas.  Parabolik 

radioteleskopning  yuzi  qancha  katta  bo’lsa  uning  to’lqin  qabul  qilish  xususiyati 

shuncha yuqori bo’ladi.  Qabul qilinadigan nurlarning hajmi uning yuziga to’g’ri 

proporsional.