“Telekommunikatsiya texnologiyalari va kasbiy ta’lim” fakulteti Telekommunikatsiya texnologiyalari yo'nalishi tt-11-21S guruh talabasi Qulmatov Abbosning Fizika fanidan to’rtinchi

 
Dopler effekti ko'plab amaliy dasturlarga ega, ba'zilari quyida keltirilgan: 
Radarlar
 
Radarlar xuddi shu harakat bilan aniqlangan narsalarning masofasi va tezligini 
o'lchaydilar va aniq Dopler effektiga asoslangan. 
Radar aniqlanadigan ob'ekt tomon to'lqin chiqaradi, keyin bu to'lqin orqaga qaytariladi. 
Nabzni oldinga va orqaga qaytarish uchun zarur bo'lgan vaqt ob'ektning qanchalik 
uzoqligini aniqlash uchun ishlatiladi. Va aks ettirilgan signaldagi chastotaning o'zgarishi, 
ko'rib chiqilayotgan ob'ektning radardan uzoqlashayotganini yoki unga 
yaqinlashayotganligini va qanchalik tezligini bilib olishga imkon beradi. 
Radar to'lqini oldinga va orqaga qarab ketganligi sababli, er-xotin Dopler effekti paydo 
bo'ladi. Bunday holda, ob'ektning radarga nisbatan tezligini aniqlash formulasi: 
V
o / r
= ½ c 
⋅
(ff / f
yoki
) 
Qaerda: 
-V
o / r
ob'ektning radarga nisbatan tezligi. 
-c chiqarilgan to'lqin tezligi va keyin aks ettirilgan. 
-F
yoki
radarda emissiya chastotasi. 
-Δf chastotali siljish, ya'ni f - f
yoki
. 
Astronomiya
 
Dopler effekti tufayli olam kengayib borayotganini aniqlash mumkin edi, chunki uzoq 
galaktikalar chiqaradigan yorug'lik spektri qizil tomonga (chastotaning pasayishi) qarab 
siljiydi. 
Boshqa tomondan, kuzatilgan galaktikalar uzoqroq bo'lganligi sababli chekinish tezligi 
oshishi ham ma'lum. 
Qarama-qarshi holat mahalliy guruhning ba'zi galaktikalarida, ya'ni bizning Somon 
Yo'lining qo'shnilarida uchraydi. 

---

Masalan, bizning eng yaqin qo'shnimiz Andromeda Galaxy ko'k rangga ega (ya'ni 
chastotaning ko'payishi), bu bizga yaqinlashayotganligini ko'rsatadi. 
Bu an'anaviy ekosonogrammaning bir variantidir, unda Dopler ta'siridan foydalanib, 
tomirlar va arteriyalarda qon oqimining tezligi o'lchanadi. 
5.Optik kvant generatorlar. Lazerlar 
1939 yilda V.A.Fabrikant birinchi marta yorulikni kuchaytiradigan muxit hosil qilish 
mumkinligini va shu muxitda nur majburiy nurlanish xisobiga kuchaytirilishi oyasini ola 
surdi. 1953 yilda I.G.Basov bilan A.M.Proxorovlar, AQSH dan Ch.Tauns bilan Veberlar 
tomonidan santimetr to’lqin uzunligidagi elektromagnit to’lqinlarni kuchaytiradigan 
molekulyar generatorlar yasaldi, bu generatorlar mazerlar deb ataladi. 1960 yilda esa T. 
Meyman tomonidan qattiq jismli, optik diapazonda (l = 6943 A°) ishlaydigan optik 
generator yasaldi. Bunday generatorlarni lazerlar deb ataladi. Nurni kuchaytiradigan aktiv 
muxitning tipiga qarab lazerlar - qattiq jismli, gazli, yarim o’tkazgichli va suyuqlikli 
lazerlarga bo’linadi. 
Yanada aniqroq aytganda lazerlarning turlarini sinflashda majburiy yiish (optik nakachka) 
usuli ham muxim rol o’ynaydi. Majburiy yiish usullari - optik, issiqlik, kimyoviy, 
elektroionizasion va boshqa usullardan iborat bo’ladi. 

---

Bundan tashqari generasiyalash turi uzluksiz yoki impulpsli bo’lishi mumkin. 
Lazerlar uchta asosiy qismdan iborat bo’ladi: 
1) Aktiv muxit - metastabil holatga ega bo’lgan modda. 
2) Majburiy yiish (optik nakachka) sistemasi - aktiv muxitda inversiyali joylashish holatini 
hosil qiladigan qurilmalar. Inversiyali joylashish holati deb asosiy holatdagi atomlar soniga 
nisbatan uyongan holatdagi atomlar sonining ko’p bo’lishiga aytiladi. 
3) Optik rezonator - lazer nurlanishini shakllantiruvchi qurilma. 
Biz ko’rdikki, muxitga tushgan w chastotali nur, modda atomlari-dan birining w=(E
n
-
E
m
)/h chastotasiga mos kelsa, bu holda atom ye
m
® ye
n
xolatga o’tsa, bu majburiy 
o’tishda u nyrni yutadi. (E
n
> ye
m
) , agar ye
n
® ye
m
o’tish sodir bo’lsa, u holda 
tushayotgan nurning intensivligi muxitdan o’tishda kuchayadi. 
Muxit orqali o’tgan nurning intensivligi Buger qonuniga asosan aniqlanadi: 
I = I
0
ye
-mX
(16.16) 
bunda, m > 0 bo’lsa, nur muxitda yutiladi, m < 0 bo’lsa, nur muxitdan o’tishda 
kuchayadi. Kvant generatorida m < 0 xolat vujudga keltiriladi. T.Meyman yasagan 
birinchi qattiq jismli muxitga ega bo’lgan lazer bilan tanishaylik. Kuchaytirgich sifatida 
alyuminiy oksidi Al
2
O
3
olingan bo’lib (rubin yoki qizil yoqut) kristall panjarasining 
baozi tugunlarida uch valentli Cr
3+
(0,005%-xrom) joylashgan 
Bu qizil yoqutning uzunligi 5 sm, diametri esa 1 sm bo’lgan sterjen ko’rinishidadir. 
Uning asoclari o’zaro parallel va juda yaxshi silliqlangan. 

---

Sterjenning bir tomoni nur o’tkazmaydigan kumush qatlami bilan qoplangan, ikkinchi 
tomoni ham xuddi shunday kumush bilan qoplangan bo’lib, bu tomon faqat 8 % nurni 
o’tkazadi, xolos. Asbobning sxemasi 16.2 - rasmda keltirilgan. 
O’tish jarayoni esa quyidagicha: nurlanish yoqut tarkibidagi xrom ionlarini ye
0 
asosiy 
energetik sat’dan ye
1
va ye
2
uyongan energetik sat’larga ko’taradi (16.2 - rasm). Bu 
uyongan sat’larning yashash davomiyligi ancha kichik (t ~16 
-7
s). Ulardan nurlanishsiz 
ye¢
1
va ye¢
2
sat’larga o’tish sodir bo’ladi. Bir-biriga yaqin joylashgan bu sat’larning 
yashash davomiyligi anchagina katta t=5
.
16
-3
s.