Техник ижодкорлик ва дизайн фанининг назарий (лекция) машғулотлари мазмуни

 
Buyumlarni loyihalashda dizaynerlarning ish mazmuni
Sanoat ishlab chiqarish mahsulotlarini loyihalash jarayoni ketma-ket 
amalga oshiriladi va loyihalashning quyidagi qismlarini o`z ichiga oladi: 
a) badiiy loyihachining takliflari, mahsulot tuzilishi, muallif nazorati 
ostida loyihalashtirish ishlari; 

---

~ 84 ~ 
b) badiiy loyihachi takliflari mahsulot asosiy g`oyasining tuzilishi 
shakllarini umumlashtirishdan iboratdir; 
c) bu jarayon topshirig`i chuqur o`rganib badiiy-loyihachi va 
adabiyotlar tahlilidan foydalanib bo`lgandan so`ng boshlanadi. 
Loyihalashtirishning haqiqiy tarzda boshlanishini rassom fikrlari 
tasviriy chizma yoki bo`shliq hajmida o`z aksini topa boshlaganidan bilish 
mumkin. Biroq amalga oshirilgan birinchi niyatlar hali idrok qilingan, 
fahmlangan buyumdan yiroq bo`ladi. 
Ammo buyumlarning shunday guruhlari ham mavjudki, ularda hajm-
transport tuzilishi yoki oldindan qattiq belgilangan yoki shuncha sodda va 
oddiyki, dastlabki hajm-transport kayfiyati uchun muammo bo`lmaydi. 
Bu buyumlar turli xil miqyos va vazifada bo`lishlari mumkin. 
Taxminiy ko`rinishlar ustida ishlash qism va alohida detallarni maqsadga 
muvofiq tarzda joylashtirishni o`ylab topish, ularning o`zaro aloqalarini 
izlashni o`z ichiga oladi hamda mahsulotning mantiqan mazmun bilan 
bog`langan tashqi shakli ustida eng mas‘uliyatli ijodiy faoliyat bilan 
tugallanadi. Bu jarayonda dizayner muhandis-loyihachi bilan birga mavjud 
pardozlash buyumlarini, shuningdek, aniq sharoitda mahsulot tayyorlash 
uchun ishlab chiqariladigan buyumlarga ishlov berish imkoniyatlarini 
yaqqol tasavvur eta bilishi kerak. 
Xomaki nusxa yaratish jarayonida mavjud loyiha-tizim asosiy 
ko`rsatkichlari, o`lchamlari, iste‘mol qilinadigan quvvatlar kamayishi, yangi 
matolarni qo`llash; GOSTlar, tirajlarni hisobga olish, shuningdek, 
buyumlarga ishlov berishni bilish, iqtisodiy, estetik va boshqa talablar 
bularning hammasi birinchi xomaki nusxalarning o`zida mantiqiy aksini 
topishi kerak. Xuddi shunday jarayon xomaki nusxa yoki loyiha topshirig`i 
bosqichidan me‘moriy loyihalashda ham qo`llaniladi. 
Mahsulot tuzilishini belgilash badiiy loyihalash jarayonining eng 
mas‘uliyatli qismidir. Odatda, mahsulot tuzilishini belgilash bir vaqtda 
dizayner va muhandis-loyihachi tomonidan amalga oshiriladi. 
Loyihachi mahsulotning asosiy qismlari, ularning o`lchamlari va 
joylashtirilishini aniqlaydi. Tasviriy chizmadan xabardor va mavhum 
tasavvurga ega bo`lgan dizayner, mahsulot, buyum qismlarini 
joylashtirishning ko`rinishlarini izlaydi va turli ko`rinishlardan kelib 
chiqadigan xulosa qarorlarga tayanadi. Shundan keyin loyihachi tanlangan 
ko`rinishlar bilan ishlash imkoniga ega bo`ladi. 
Mahsulotning estetik jihatdan shakllanishiga muhitning shart-sharoitlari 
va shakl mazmuni ko`rinishi yoki tasviriy manzaraga qiyoslanganligiga 

---

~ 85 ~ 
katta ta‘sir etadi. Mahsulot va buyum shakliga turli omillar ham ta‘sir etmay 
qolmaydi: havo tozaligi, atrofni iflos qiladigan moddalar, mahsulotdan 
foydalanish joyi (ochiq havo, yopiq bino, suv), harorat tizimi, muhitning 
teskari ta‘siri, iqlim sharoiti (Uzoq Shimol, O`rta mintaqa, issiq iqlim, 
tropiklar). 
Demak, mahsulotning estetik sifatlari uning shakli va mazmunini 
belgilaydigan aniq shart-sharoitlar bilan bog`liq. 
Badiiy 
loyihalash 
jarayonida 
uyg`unlashtirish 
(moslashtirish, 
muvofiqlashtirish) vositalari - asosiy bosimlar va o`ylab chiqilgan 
o`lchamlarni bir-biriga to`g`ri bo`ysundirish, ko`lamdorlik, turg`unlik 
(jonsizlik) yoki jo`shqinlik, simmetriya yoki assimetriya, mahsulot butun 
tuzilishining marom yoki metr o`lchovi asosida tuzilishi - muqarrar va juda 
murakkab shart bo`lib hisoblanadi. 
Badiiy-loyihachi takliflar bosqichidagi ishlarni amalga oshirish 
natijasida asosiy tamoyillar tuzumiga yoki rejasiga javob bera oladigan 
loyihachilik va tizim yechimlarning ikki - uch varianti paydo bo`lishi kerak. 
Badiiy - loyihachi takliflarni tasdiqlashi, ikki hodisa orasidagi davrdir, 
unda taklif qilingan variantlarning eng yaxshisi tanlanadi. Bu variant badiiy-
loyihachi tahlil jarayonida rasmiylashtirilgan talablarga yuqori darajada 
javob bera olishi kerak. Ishlab chiqishning (tayyorlashning) shu bosqichida 
loyihalash hujjatlarining tarkibi har bir aniq holatda mahsulot murakkabligi 
va ishlab chiqarish sharoitlariga bog`liq hujjatlarning taxminiy tarkibi 
quyidagicha: 
1)
texnikaviy yangilanish va mahsulot shakllari rivojlanishi 
an‘analarining tavsifini o`z ichiga oladigan badiiy - loyihachilik takliflari 
mohiyatini bayon etuvchi qisqacha tasvir; 
2)
foydalanilgan axborotlar va ilmiy mavzular ro`yxati (jurnal va 
prospektlar, ishlar, ijodiy safarlar hisobotlari, rasmlar, fotosuratlar, suratlar, 
taqrizlar, o`xshashliklar va timsollar rasmlari); 
3)
badiiy-loyihachilik takliflari bosqichida bajarilgan namunalar va 
andaza-qoliplari; 
4)
mahsulot tuzilishiga oid rejalar, to`g`ri burchakli rasmlar, 
loyihalashtirilgan mahsulot ko`rinishlarining istiqbolli chizmalari. 
Mualliflar dalillar asosida, o`zining badiiy-loyihachilik takliflarini 
himoya qila bilishi kerak. 
Badiiy-loyihachilik loyihani ko`rib chiqish paytida qabul qilingan taklif 
va mulohazalar hisobga olinib, loyihalashning har tomonlama ishlab 

---

~ 86 ~ 
chiqilishi ko`zda tutiladigan loyihalash bosqichidir (murakkab buyumlar 
uchun texnik loyiha bosqichi). 
Bu bosqichning o`ziga xos xususiyati shundaki, muhandis-loyihachi 
ishining hajmi rassom-loyihachi ishi hajmidan ancha katta. 
Bu bosqichda vaqtning ko`p qismi mahsulotning hajmiy andazalarini 
(qoliplarini) va uning ayrim bo`limlarini tuzish, umumiy tuzilishini, 
munosiblikni chiziqlar bilan rasm solish bo`limlarini joy-joyiga joylashtirish 
va aniqlash bilan o`tadi. Namunalar, odatda, o`zining asl o`lchamida 
ommaviy ishlab chiqarish uchun esa tashqi ko`rinish andazasi shaklida 
bajariladi. 
Bu bosqichda dizayner umumiy ko`rinishdagi chizmalarni eng oxirida 
tasdiqlangan andazalar (qoliplar) asosida bajarishi, bo`yash tizimini, 
pardozlash buyumlari bo`yicha tavsiyanomalar berishi shart. 
Loyihani tasdiqlash jarayoni tadqiqot natijalarini o`zida aks ettirgan 
loyihalash topshirig`ini hisobga olib, butun loyiha hujjatlarini diqqat bilan 
tahlil etishni talab etadi. 
Badiiy loyihachining tasdiqlashga taqdim etilgan loyihasiga quyidagi 
hujjatlar kiradi: 
a) tushuntirish xati; 
b) badiiy-loyihachi taklifni tasdiqlash to`g`risida majlis bayonidan 
ko`chirma; 
c) umumiy ko`rinishlar va texnika qurilmalarning chizmalari, chizmada 
tasvirlash usullari, rasmlar; 
d) namunalar, andazalar, ish bosqichlari bo`yicha rasmlarning 
fotosuratlari; 
e) o`xshashliklar va (prototip) timsollarning fotosuratlari; 
f) tashqi ko`rinish andazasi yoki namunasi.