Техник ижодкорлик ва дизайн фанининг назарий (лекция) машғулотлари мазмуни

Badiiy loyihalash
atamasi mukammal emasligiga qaramasdan, qabul 
qilindi va hamma unga ko`nikib ketdi. Ammo tabiat qonuniyatlaridan kelib 
chiqadigan tamoyillar va mavjudot qonuniyatlar borki, ular texnik va badiiy 
ijodning eng xilma-xil sohalari uchun, shu jumladan, dizayn uchun ham 
ma‘lum darajada bir xildir. 
Badiiy loyihalashda ayrim tamoyillar mavjud. Moskva Oliy Badiiy 
o`quv yurti olimlari sanoat ishlab chiqarishi buyumlarini loyihalashning uch 
asosiy tamoyilini ishlab chiqqan: 
1.
Manfaatdorlik - ishga oidlik, loyihalashtirish - texnolog, iqtisodiy 
masalalar majmuini bir vaqtda hal etish. 
2.
Atrof - muhit va aniq shart-sharoitlarni hisobga olish. 
3.
Shakl va mazmun birligi (jonlilik). 
1.
Birinchi tamoyilga (prinsip) tegishli, boshqa masalalarni o`ziga tobe 
qilib olgan hal qiluvchi masala manfaat, ishga oidlik masalasi bo`lib 
hisoblanadi. Haqiqatan ham turmush ashyolari, asboblar, ishlab chiqarish 
uskunalarining ishga yaroqliligi ahamiyati isbotni talab qilmaydi. Inson 
tomonidan yaratilgan narsa ma‘lum maqsad bilan barpo etilib, aniq vazifani 
bajaradi. Har qanday narsa, ya‘ni mahsulot yoki buyum foydalanishga 
noqulay bo`lsa va manfaat - ishga oidlik talablariga javob bermasa, u 
yaroqsiz deb hisoblanadi. Agar uy jihozi foydalanishga noqulay: asbob 
qo`lni og`ritadigan, mashina yoki dastgohni ishga solish noqulay va kam 
mahsulot beradigan, zargarlik buyumi ko`rimsiz bo`lsa, ular yaroqsiz 
hisoblanadi. Mahsulot shakli va uning alohida qismlarini hal etishda, 
birinchi navbatda, shakl ko`p darajada uning foydalilik - ishga oidlik 
vazifasiga muvofiq kelishi kerak. Shuning uchun har qanday narsani 
loyihalashtirishda 
uning 
zarurligi, 
manfaat 
keltirishi 
vazifalarini 
o`rganishdan boshlanishi kerak. 

---

~ 78 ~ 
Badiiy loyihalash - sanoat ishlab chiqarish mahsulotlarini 
loyihalashtirishda yangi ijodiy usuldir, uni joriy etish mahsulotning yuksak 
sifatini ta‘minlamog`i lozim. Manfaatdorlik va estetik tamoyillar birligi 
uning o`ziga xos xususiyati bo`lib hisoblanadi. 
2. Mamlakatimiz olimlari sanoat va san‘atning uzviy bog`liqligi haqida 
gapirgan edi. Nafosat va go`zallik haqida fikr yuritib, u «har qanday narsa, 
hodisa, san‘at asarlarini go`zal saqlash muvofiq shaklda o`zining 
mujassamlashuvini talab etadi», deb ta‘kidlagan edilar. 
San‘atning boshqa turlari, ilm va texnika bilan dizayn bevosita 
aloqadordir. 
Me‘morchilik, amaliy san‘at va dizayn san‘atining boshqa turlariga 
qaraganda, moddiy ishlab chiqarishga yaqinroq turadi. Ular insonga va 
uning kundalik turmushiga zarur bo`lgan ko`pgina buyumlarni nafaqat 
foydali sifatlarga ega bo`lgan, balki badiiy qiymatga ega bo`lgan inson his-
tuyg`ulariga ta‘sir etadigan mahsulotlarga aylantiradi. 
Badiiy loyihalash jarayonida faqat dizayner, muhandis-mexanik, 
texnolog, muhandis-pedagog, ruhshunos, ergonomistning bir-birlarini 
tushunishlari va ijodiy hamkorliklarida to`laqonli natijaga erishish mumkin. 
Ba‘zan loyiha va tayyorlash texnologiyasi mahsulotning oddiyligi, 
iqtisodiy va boshqa talablar foydasiga amal qilib, uning asosiy xususiyati, 
ya‘ni qulayligi va ishchanligiga befarq qaraydilar. 
3. Shakl va mazmun birligi (obrazlik). 
Badiiy loyihalashda tamoyil (prinsip) badiiy - estetik, g`oya nuqtai 
nazarlaridan eng murakkab va mas‘uliyatli bo`lib hisoblanadi. 
Ma‘lumki, asrlar davomida turli bino va inshootlarning shakli ularning 
mazmuniga mos ravishda o`z ifodasini topgan. Tarixiy jarayonda 
me‘morchilik turlari ilm, texnika, san‘at, kishilar turmushi ijtimoiy 
sharoitlarining ilg`or taraqqiyoti bilan birga o`zgarib kelgan. Manfaatdorlik 
san‘atda bu shakl va ko`rinishlar, ayniqsa, yangi buyumlar, loyihalar, 
jamiyat ishlab chiqarish kuchlari rivojlanishida yangi iqtisodiy, maishiy 
shart-sharoitlar paydo bo`lgan vaqtda yuzaga keladi. 
Dizaynda turli xil bino va buyumlar ko`rinishi asosiy tamoyillar, shu 
jumladan, shakl va mazmun birligi tamoyilini hisobga olingan holda, ijodiy 
jarayonda shakllanadi. 
Loyihalashtirish jarayoni uzoq tajriba davomida ishlangan va nazariy 
tomondan asoslangan, bir-biri bilan o`zaro aloqador bosqichlardan iborat: 
tayyorgarlik davri (loyiha tuzishdan oldingi tadqiqotlar); badiiy 
loyihalovchilik ishlarini amalga oshirish, barcha bosqichlarda dizayner 

---

~ 79 ~ 
loyihalashtirish ishlari va sinovlarida qatnashadi, muallif nazoratini olib 
boradi. 
Ishlarni ketma-ket bajarish jarayonida namunaviy reja muhim rol 
o`ynaydi. 
Namunaviy reja, loyiha uchun ajratilgan umumiy vaqt hisobidan tuzilib 
chiqiladi, u ish bosqichlari bilan bog`liq bo`lib, ular o`z navbatida mavzu 
xususiyatlariga itoat qiladilar. 
Har qanday zamonaviy buyum yuksak darajada rivojlangan ishlab 
chiqarish mahsulidir. Bu ishlab chiqarish murakkab asbob-uskunalari va 
aniq texnologiyasi bilan ajralib turadi. Ishlab chiqarilayotgan buyumlarning 
katta miqdorda bo`lishi har qanday hatto eng kam ahamiyatli detallarni ham 
mas‘uliyat bilan tayyorlashni taqozo etadi. Har bir kichik xato, qarorning 
o`ylab ko`rilmaganligi yoki ixtiyoriy qabul qilinganligi ahvolni ancha 
yomonlashtiradi va pirovard natijada katta moddiy zarar keltiradi. Ishlab 
chiqarishning o`z qonunlari, o`z ilmiy mezonlari va albatta, o`z mantiqi bor, 
bu mantiq muayyan moddiy asoslarga tayanadi. 
Xuddi shuning uchun ham buyumlarni loyihalashtirishda ma‘lum 
darajada muhandis-loyihachilar, texnologlar, shifokorlar, ruhshunoslar, 
ergonomika bo`yicha mutaxassislar, jamiyatshunoslar va texnik hamda 
ilmiy bo`limlarning ko`pgina boshqa tarmoqlari vakillari qatnashadilar. 
Ularning hammasi ruhshunoslarning fikricha, turlicha tafakkur 
namoyondalaridir. Muhandis va texnologlar (kontseptual) o`z bilimiga 
tayanuvchanlik deb ataluvchi aqlga ega bo`ladilar, bu aql mantiqiy va 
matematik masalalarni yechishga yordam beradi: muhandis va texnologlar 
ishlab chiqarish turidagi tafakkurga xosdirlar. Estetik aql faqat mantiqiy 
toifalardan emas, balki shakl va rang o`lchovidan ham foydalanadi. Bu 
ma‘lum darajada rassom-dizaynerga ham taalluqlidir. 
Buyumlarning estetik qiyofasini shakllantirish ko`p jihatdan sof 
loyihalashdan kelib chiqadi. Biroq bu shakllantirish asosida baribir, bizga 
ma‘lum bo`lgan tuzish yoki joylashtirish qonuniyatlari yotadi. 
Umumlashgan ma‘noda bu aytilgan gaplar shuni bildiradiki, dizayner o`z 
ishida sezgirlik, o`zining dunyoqarashi kengligini tahlil qilish, hisob-kitob 
va sog`lom fikr bilan birga qo`shib olib borishi lozim. 
Dizayner yangi loyiha, yangi nusxa g`oyasi tug`ilgan vaqtdan boshlab 
xaridor yoki bo`lajak iste‘molchi, aslida nimani talab qilishini payqab olishi 
lozim. Lekin dizaynerning ma‘naviy madaniyati faqat bugungi kun 
vazifalarini hal qilishga yordam berib qolmasligi kerak. Bugun 
loyihalashtirilayotgan narsa bir necha yildan keyin chiqarilishi mumkin, shu 

---

~ 80 ~ 
sababli bo`lajak iste‘molchining did va estetik talablarini oldindan ko`rish 
kerak. 
Texnik loyihalar yasash sohasidagi yangi estetik yo`lning burilish 
yo`nalishlarini faqat dizayner seza oladi. 
Mo`ljallanayotgan tanlash, yangi buyumning ma‘qul deb topilishi, 
xaridorning afzal topishi deb hisoblanadi. Uni oldindan payqash uchun 
alohida mahorat talab qilinadi. 
Buyumning shakli, rangi, fazoviy tuzilishi bo`ladi va tasviriy san‘atning 
rang-tasvir, haykaltaroshlik, me‘morchilikning ba‘zi bir shakliy sifatlariga 
ega bo`ladi. Bu buyum estetik qiymatining yaratuvchisidir. 
Dizayner maxsus bilim olayotgan chog`ida rasm chizadi, buyumlar 
yasaydi. Odatda, dizaynerlarga bo`lajak dastgohi, rassomlar, tasviriy 
chizmalar, me‘morchilar bilan birga ta‘lim berishadi. Dizayner o`z ongi va 
badiiy tuyg`usini boyitib borar ekan, xuddi o`ziga estetik qadriyatlarni 
jamlaganday bo`ladi, ularning o`zi kasb faoliyatiga tatbiq etishni maqsad 
qilib qo`yadi. Dizaynerlar o`zlari bilan yonma-yon ishlaydigan muhandislar 
va texnologlarni tushunish uchun texnik tayyorgarlikka ham ega bo`ladilar. 
Jamiyatshunoslar mo`ljalidagi me‘yorlardan kelib chiqib uyning 
hajmiga mos ravishda taxminiy tarkibini aniqlab chiqishlari kerak. 
Shifokorlar ham o`z talablarini qo`yadilar, ularning ham bir qator 
mezonlari borki, bularni albatta hisobga olish zarur. 
Sanoat binolarini loyihalashtirishda muhandislar asosiy o`rinni 
egallaydilar. Bo`lajak ishlab chiqarishning o`ziga xos tomoni, sexning 
rejalashtirilishi va mashinalarning qurilishini belgilab beradi, rassom esa 
loyihalashda qatnashadi va ko`p jihatdan bu o`rinda sof ishlab chiqarish 
sharoiti bilan bog`liq bo`ladi. 
Shunday qilib, loyihalashning ko`p qirrali xususiyati mutaxassislarning 
juda keng doirasi ishtirok etishini taqozo qiladi, bunda muayyan binoning 
xususiyatlariga qarab, mazkur mutaxassislar o`rtasida juda xilma-xil 
munosabatlar bo`lishi, ularnipg salmog`i jiddiy ravishda ortib yoki kamayib 
turishi mumkin.