Tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy

3. Matematikaning kimyo fani bilan bog`lanishi 
Ximiyadan  hisoblashga  oid  masalalar  odatda,  murakkablik  darajasiga,  o`qituvchi 
va o`quvchilarning tayyorgarliklariga qarab turli metodlar bilan yechiladi. Ulardan 
bir  masalalarni  proporsiyalar  tuzib  yechish  metodidir.  Bu  metod  yechiladigan 
masalalarning  yechimi  qiymatlarining  o`zaro  proporsional  bog`langanligiga 
asoslangan. 
 
1-masala.  Avagadro    qonuniga  muvofiq  22    vodorod  normal  sharoitda 
(n.sh.da) 22,4 l hajmni egallasa, 6 g vodorod qancha hajmini egallaydi? 
 
Yechish.  Masala  shartidan  ko`rinadiki,  vodorod  massasi  bilan  uning  hajmi 
o`zaro proporsional bog`langan. 
 
Demak, 6 g vodorod 2 g dan qancha ko`p bo`lsa, uning hajmi v ham 22,4 l 
dan shuncha ko`p bo`ladi; buni e’tiborga olib quyidagi proporsiyani tuzamiz. 
 
 
 
 
 
 
yoki     
 
 
Bundan: 
, demak, 
 l. 
 
 
 
 
 
 
                   Javob: 67,2 l. 
 
2-masala. 20 kg o`tuvchi natriyni neytrallash uchun necha  kg sulfat kislota 
kerak? 
 
Yechish. Reaksiya tenglamasini tuzib, tegishli qiymatlar belgilanadi: 
 
 
 
 
                        1 mol      2 mol                   98 g 
 
 
80 g. 
Masala  shartida  moddalarning  miqdori  kg  larda  belgilangani  uchun  keltirilgan 
sonlar ham shu birlikda belgilanadi: 
 
 
 
 
 
 
 
  98 kg          80 kg 
 
 
 
    x              20 kg 
6
22, 4
2
v

2
6 22,4
v
 
22, 4 6
67, 2
2
v



67,2
v

2
4
2
4
2
2
2
H SO
NaOH
Na SO
H O



2
4
2
4
2
2
2
H SO
NaOH
Na SO
H O




---

102 
 
Reaksiya  tenglamasidan  ko`rinadiki,  80  kg 
  ni  neytrallash  uchun  98  kg 
 kerak. Bu ximiyaviy protsessda qatiy miqdoriy bog`lanish mavjud. Demak, 
berilgan 20 kg ishqorning miqdori 80 kg dan qancha kam  bo`lsa, kislota ham 98 
kg dan shuncha kam bo`ladi. Shunga muvofiq proporsiya tuzamiz: 
 
 
, bundan 80 kg

 x= 20 kg 

 98 kg, 
 
 
 
 kg 
Demak, javob: 20 kg ishqorni neytrallash uchun 24,5 kg 
 kerak. 
 
3-masala.  Tarkibida  rux  sulfid    hamda  rux  va  oltingugurt  bo`lgan  ma’lum 
miqdordagi  aldama  rux  to`liq  yondirilganda  1,12  l  (n.sh)  sulfit  angidrid  hosil 
bo`lgan. Ana shu  aldama rux namunasidan qancha miqdorda rux bo`lgan?  
  
Yechish. a) 1,12 l sulfid angidrid tarkibidagi oltingugurt  miqdori qancha? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
22,4 l    32 l 
 
 
 
 
1,12 l      x 
ya’ni,  1,12  l 
  22,4  l  dan  necha  marta  kam  bo`lsa  izlanayotgan  oltingugurt 
miqdori x ham 32 g dan shuncha marta kam bo`ladi, buni e’tiborga olib proporsiya 
tuzamiz: 
  
 yoki 
     
 
b) rux  sulfidda 1,6 g oltingugurt qancha miqdor rux to`g`ri keladi? 
 
znS molekulasida bir atom S va bir atom zn bor. 
 
 
 
 
1 mol 1g-atom 
1 g-atom 
 
 
 
98 g   
   65 g           32 g 
 
 
 
 
 
    U             1,6 g 
Bundan foydalanib, yuqoridagi kabi proporsiya tuzamiz. 
 
 
     yoki     
,