Таянч концпект

8.3. Jahon mashinasozlik sanoati va uning rivojlanish xususiyatlari
Hozirgi kunda dunyo mintaqasida ijtimoiy-iqtosodiy va siyosiy taraqqiyot yildan-yilga kuchayib, rivojlanib bormoqda. Ayniqsa, 60-70 - yillardan so‘ng ro‘y bergan ilmiy-texnika inqilibi ta’sirida Osiyo mintaqasi o‘z taraqqiyot jabhasida yetakchi o‘rinlardan biriga ko‘tarildi. Yaqin kunlarga qadar uchinchi dunyo mamlakatlari hisoblangan Osiyoning ko‘pgina rivojlanayotgan davlatlari endilikda jahon bozorlarida turli sohalar va tarmoqlar bo‘yicha asosiy o‘rinlarni egallashdi. 90-yillarning oxirlariga borib G‘arbiy Yevropa avtomobillariga talab nisbatan kamayishi kuzatilgan (ya’ni 85%dan 79% ga). Buning asosiy sababi Osiyo materigidagi Yapon mashinalari G‘arbiy Yevropa mashinalarini jahon bozorlaridan siqib chiqarayotganligi bilan izohlanadi. Yapon mashinalarining G‘arbiy Yevropa bozorlariga ko‘plab (11%dan 15%ga) kirib kelishi kuzatilgan. Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga importdagi barcha cheklashlar olib tashlandi. Yaponiyaning “Toyota”, “Nissan”, “Xonda” kompaniyalarining Buyuk Britaniyada joylashgan sanoat korxonalarida 2000 yildan boshlab yiliga 1 mln. dona avtomobil ishlab chiqarila boshlandi. 1997 yilda Shvesiyaning “Volvo” kompaniyasi bilan Yaponiyaning “Misubisi Motors” kompaniyasi hamkorlikda tuzgan qo‘shma korxonasi 200 ming dona mashina ishlab chiqaradi.
8.4. Yaponiya iqtisodiyoti va uning jahon xo‘jaligida tutgan o‘rni
Yaponiya Sharqiy Osiyoning Tinch okeani orollarida (mamlakat 4 ta yirik va 4 mingdan ortiq kichik orollardan iborat) joylashgan yetakchi sanoati rivojlangan davlatdir. Yaponiyaning umumiy maydoni 372,3 ming kv.km bo‘lib, aholisi 128 mln. (2002 yil) kishini tashkil etadi. Mamlakat territoriyasining 70% dan ortig‘i tog‘liklardan iborat bo‘lib, tekislik qismi juda kamdir. Yaponiya demografiyasida 65 yoshdan o‘tgan aholi ko‘pchilikni tashkil etib, jami aholining 13,1% ni, aholining 14 yoshdan kichiklari esa jami aholining 17,2% ni tashkil etadi. Aholining yillik o‘sish darajasi esa boshqa rivojlangan davlatlarga nisbatan ancha kam bo‘lib, 1991 yilga nisbatan 1992 yilda bor yo‘g‘i 0.33% ni tashkil etgan. Biroq, yaponlar jahon mamlakatlari ichida o‘rtacha eng uzoq umr ko‘ruvchi aholi bo‘lib, hozirgi kunda erkaklar 75 yoshni, ayollar esa 81 yoshni tashkil etadi.
Ma’lumki, Yaponiya iqtisodiyoti ikkinchi jahon urushiga qadar sekin rivojlanib jahon mamlakatlari ichida qoloq mamlakat bo‘lib qolavergan edi. Biroq, urushdan so‘ng, ayniqsa, 60-yillardan so‘ng mamlakat sanoati tez sur’atlarda rivojlana borib, jahon mamlakatlari ichida sanoati rivojlangan yetakchi davlatlardan biriga aylandi. Hozirgi kunda Yaponiya yalpi sanoat mahsulotlarni ishlab chiqarish jihatidan AQSh va Yevropaning ba’zi mamlakatlaridan keyingi o‘rinda turadi. 80-yillarning o‘rtalarida jahonning rivojlangan mamlakatlarini ishlab chiqargan yalpi sanoat mahsulotini 15% i Yaponiyaga to‘g‘ri kelib, hatto 1987 yilda Yaponiya jahonning rivojlangan mamlakatlari ichida aholi jon boshiga o‘rtacha yalpi milliy sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishi jihatidan birinchi o‘ringa chiqib olgan ham edi.Yaponiya hukumatining asosiy boyligi uning xalqi hisoblanadi. haqiqatdan ham uning xalqi “iqtisodiy mo‘jiza”ni mamlakatda shakllantiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Yapon xalqi jahon mamlakatlari ichida mehnatsevarligi, tirishqoqligi, tejamkorligi, intizomligi va tadbirkorligi bilan ajralib turadi.
Shuning uchun ham Yaponiya ishchi va xizmatchilarning o‘rtacha ish haqi rivojlangan mamlakatlarning barchasidan yuqori bo‘lib, ishlab chiqarishda sanoat korxonalarining barchasi o‘ta avtomatlashtirilgan.Yaponiya iqtisodiyotining tez sur’atlar bilan rivojlanishining yana bir muhim omillaridan biri ishlab chiqarishda chiqim darajasini boshqa rivojlangan xorijiy mamlakatlarga nisbatan kamligidir. Yaponiyada yalpi milliy mahsulot ishlab chiqarishda chiqim darajasi 1.0% ni tashkil etgan holda (90 yillar boshida), AQSh da 7.0% ni, Angliyada 5.0% ni, GFRda 3.0% ni tashkil etgan. 1988 yilda sobiq SSSRda birgina harbiy sohaga sarf qilingan harajat 9.0% bu tashkil qilgan.