Таянч иборалар: менежмент, тарихий шароитлар, илмий мактаблар, хорижий моделлар, Америка модели, Япония модели, Ўзбек модели

2. Мамлакатимизда бошқарувни ривожланиши

Ўзбекистонда иқтисодий жараёнларни бошқариш чуқур тарихий томирларга эга. Юқорида айлгандек, бошқарув фан сифатида шакллангунга қадар даврларда ҳам ушбу жараённинг туб моҳияти ва мазмунини тушунган ва амалиётда қўллаган турли хилдаги мураккаб одамлар гуруҳига муваффақиятли равишда раҳбарлик қилган, ўз тажриба ва нуқтаи назарларини келажак авлодга мерос сифатида қолдирган буюк шахслар бўлганки, уларни ўрганиш ҳозирги замон бошқарув фанини ривожланишига самарали таъсир кўрсатади. Ана шундай шахслардан Ал- Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Али ибн Сино (IX-Xасрлар), Юсуф Хос Хожиб (XI-XIIасрлар), Амир Темур, Низомулмулк (XIII-XIYасрлар), Заҳриддин Муҳаммад Бобур, Алишер Навоий (XYасрлар)нинг бошқарувга оид асарлари бугунги кунда ҳам қўлланма бўладиган кўрсатмалар ҳисобланадилар. Масалан, ”Қутадғи билик”, “Темур тузиклари” ва бошқалар.

Ўзбекистон Республикаси ташкил топгандан буён ўтган 20 йил ичида бозор ислоҳатларига оид қабул қилинган қонунлар, Президент фармонлари ва қарорлари , Вазирлар Маҳкамасинингқарорлари мамлакатимизда бозор механизмларини иқтисодиётига жорий этишга каратилган. Ўзбекистон иқтисодиётини Президент Ислом Каримов асослаб берган тамойиллар асосида бозор муносабатларига ўтказиш бозор механизмларини шакллантириш дастури бир қатор мамлакатларда “Ўзбек модели” деб эътироф этилди. Ушбу модель жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозига дош бериб, мамлакатимизни барқарор ривожланиши учун мустаҳкам пойдевор яратди.
3. Менежментнинг хорижий моделлари

Менежментни мавжуд бўлиши даврида кўпгина хорижий мамлакатлар, ўзларининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш билан, саноат, қишлоқ хўжалиги, савдо ва бошқа соҳаларда бошқарувнинг назарияси ва амалиёти соҳасидаги кўпгина маълумотларни тўплаганлар.

Менежментнинг америкача моделини ўрганиш маълум шўъбаиқиш уйғотади. Америкача менежмент АҚШга ғарбий мамлакатлар орасида етакчи ўринни эгаллашга имкон берган.
Америкача менежмент ҳаммадан аввал бошланишида Ф.Тейлор турган илмий бошқарув мактаби таълимларига асосланади.
Америкача межентмент яна ўзига асосчиси Анри Файоль бўлган классик мактаб асосларини ҳам синдириб олган. У бошқарувнинг америкача назария- сидаги барча йўналишлари шаклланишига ҳам катта таъсир кўрсатган.
20-30 йилларда хўжалик юритишнинг экстенсив усулларидан интенсив усулларига ўтиш бошқарувнинг янги шаклларини қидириб топишни тақозо қилган.
Аста-секинлик билан капиталистик ишлаб чиқаришни яшаб қолиши учун корхонадаги ишчилар ҳолатига муносабатни ўзгартириш, мотивация ва ходимлар ва тадбиркорлар ўртасидаги ҳамкорликнинг янги усулларини ишлаб чиқиш зарурлигини тушуниш вужудга келган. “Инсоний муносабатлар мактаблари” номини олган янги концепцияни шаклланиши америкалик социолог ва психолог Э.Мэйо номи билан боғлиқдир.
“Инсоний ресурслар менежменти” атамаси 60–йилларда вужудга келган. Америкалик социолог Р.Е.Майлз ўзининг асарларидан бирида “Инсоний муносабатлар” моделига “Инсоний ресурслар” модлелини қарама-қарши қўйган. “Инсоний ресурслар” модели стратегик, ташкилотнинг асосий мақсадларини ҳал қилишга кўмаклашувчи сифатида кўриб чиқилган. “Инсоний ресурслар” модели шахснинг ташкилотдаги фаол ўрнига қаратилган. Ҳар бир киши ўз меҳнатининг натижаларига жавоб бериши, ташкилотнинг умумий мақсадларини билиши ва ўз меҳнати билан уларга эришишга кўмаклашиши керак. Ўз навбатида ташкилот ўз ходимларининг шахсий ташаббусини моддий рағбатлантириши ва хизматда кўтарилиш ёрдамида шўъбаиқтириши керак.
Замонавий америкача менежмент қуйидаги учта тарихий шарт-шароитларга асосланади:

• 
  бозорнинг мавжудлиги;
  
• 
  ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг саноат усули;
  
• 
  тадбиркорликнинг асосий шакли сифатидаги корпорация.
  

Корпорациялар юридик шахс мавқеига, уларнинг акциядорлари эса фойданинг ўзларига тегишли бўлган акциялар миқдорига мутоносиб бўлган қисмига эгалик қилиш ҳуқуқига эгалар. Корпорациялар барча мулк сармоя эгасига тегишли бўлган ва эгалари ишчилар фаолиятини тўлиқ назорат қилувчи кичик корхоналар ўрнига келганлар.
Менежмент назариячиларининг фикрига кўра, корпорацияларни ташкил қилишни ўз орқасидан мулкни унга эгалик қилишни назорат қилишдан, яъни ҳукмронликдан ажратилишига олиб келган. Корпорацияларни бошқариш бўйича ҳақиқий ҳукмронлик уни бошқарувчи ва менежерлар (ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва бошқариш соҳасидаги мутахассислар)га ўтган. Ҳозирги вақтда америкача менежмент моделларида корпорациялар асосий таркибий бирлик бўладилар.
Америка корпорациялари ўзларининг фаолиятларида стратегик бошқарувдан кенг. СХМ рақобатбардош маҳсулотни ўз вақтида ишлаб чиқариш ва уни сотиш, навлар бўйича маҳсулотни ишлаб чиқаришнинг ишлаб чиқариш дастурини шакллантиришга жавоб беради.
Ҳозирги вақтда АҚШда бошқарувга ишчиларни жалб қилишнинг тўртта асосий шакллари кенг тарқалган:

1. 
   Ишчиларни цех даражасига меҳнат ва маҳсулот сифатини бошқаришда иштирок этиши.
   
2. 
   Ишчилар ва бошқарувчиларнинг ишчи кенгашлари (қўшма қўмиталари)ни ташкил қилиниши.
   
3. 
   Фойдада иштирок этиш тизимларини ишлаб чиқилиши.
   
4. 
   Ишчилар вакилларини корпорациялар директорлар кенгашларига жалб қилиниши.