Tavakkalchilikni boshqarish

4. Moliyaviy tavakkalchilik darajasini pasaytirish usullari.
Moliyaviy tavakkalchilikni turli vosita va usullari yordamida oldini olish mumkin. Unday vositaga, tavakkalchilikdan saklanish, boshkalar zimmasiga utkazish, tavakkalchilik darajasini pasaytirish kiradi. Tavakkalchilikdan saklanish-bu tavakkalchilik bilan boglik ishlarni kilishdan voz kechish demakdir. Lekin tavakkalchilikdan voz kechish investor uchun bulgusi daromaddan voz kechish demakdir. Tavakkalchilikni saklab kolish-bu tavakkalchilik xatarini investorda ya’ni investor zimmasidan ma’suliyatni koldirish demakdir. Investor venchur moliyalashtirishni amalga oshirar ekan, u venchur molyalashtirishdan kuriladigan zarar urnini uz mablagi xisobidan koplanishini oldindan biladi.
Tavakkalchilik xatarini boshka shaxs zimmasiga utkazish-bu investor barcha xatar uchun ma’suliyatni uzini sugurtalash orkali sugurta idorasi zimmasiga utkaziladi.
Tavakkalchilik darajasini pasaytirish-yukotish xajmi va sodir bulish extimoliyatini kiskartirishni bildiradi.
Investor moliyaviy tavakkalchilik xatarini pasaytiruvchi anik vositalarini tanlar ekan kuyidagi printsiplardan kelib chikishi kerak:
Uz mablagidan ortik mikdordagi xatar bilan tavakkalchilik kilmaslik kerak.
Tavakkalchilik xatarini okibatini uylash kerak.
Oz daromad ishtiyokida katta xatarga bormaslik kerak.
Birinchi pintsip amalga oshirishning mazmuni shuki, kapital kiritishdan oldin, investor: SHu tavakkachilikka borib.
-maksimal darajada kurishi mumkin bulgan zarar xajmini aniklashi;
-«Uni kiritiladigan kapital xajmi bilan takkoslashi»;
-uni uzining barcha xususiy moliyaviy resurslari bilan takkoslanish agar bu kapitaldan ajralib kolsa, bankrot bulmasligini aniklashi kerak.
Kiritiladigan kapitaldan kuriladigan zarar xajmi shu kapital xajmiga teng, yoki undan ortik yoki kam bulishi mumkin. To’g’ridan-to’g’ri investitsiyalashda zarar xajmi koidaga kura venchur kapital xajmiga teng buladi.
Masalan: Investor tavakkalchilik ishiga 100 ming sum kuydi.
Ish amalga oshmadi va investor 100 ming sumni yukotdi. Ammo pulning xarid narxini pasayishini inobatga olsa, ayniksa inflyatsiya sharoitida, kurilgan zarar mikdori, kuyilgan puldan kup buladi. Bunday vaziyatda kuriladigan zarar xajmini inflyatsiya indeksni xisobga olib aniklanadi.
Agar investor 1992 yil bir yildan keyin 500 ming sum olish niyatda tavakkalchik ishiga 100 ming sum kuydi. Ammo ish amalga oshmadi va unga bir yildan keyin pulni kaytarmadilar. Bunday xolda kurilgan zarar xajmini inflyatsiya indeksini xisobga olib aniklanadi. 1992 yildan infilyatsiya indeksi 2200 % ya’ni kurilgan zarar xajmi 2200 ming sum (22*100 ming sum).
Portfelь investitsiyada, ya’ni ikinchi bozorda sotiluvchi kimmatli kogozlarni sotib olishda, aslida zarar xajmi sarflangan kapital summasidan kam buladi.
Ikkinchi printsipni amalga oshirish, investor kurish mumkin bulgan maksimal zarar mikdorini bulgan xolda, uning okibati nimaga olib kelishin, tavakkalchilik extimoli kanday, tavakkalchilik kilishdan voz, kechish kerak-ki, ma’suliyatini uz zimmasiga oldi-mi yoki boshka kishi zimmasiga kuyadi-mi aniklanish lozimligini talab etadi.
Uchinchi printsipli amal kilishi ayniksa molyaviy tavakkalchilikni boshka shaxs zimmasiga utkazishda namoyon buladi. Bu xolat shuni anglatadi-ki, investor uzi uchun kulay bulgan sugurta badali va sugurta summasi orasidagi munosabatni aniklaydi.
Sugurta badali (yoki sugurta mukofoti)-bu amaldagi konun yoki sugurta shartnomasiga asosan sugurtalanuvchiga sugurtaga tomnidan sugurta tavakkalchiligi uchun tulanadigan tulov.
Sugurta summasi-bu sugurtalangan moddiy kimmatliklar (yoki sugurtalanuvchining fukarolik ma’suliyati, xayoti va sogligi)ni puldagi summasi.
Agar sugurta badalida iktisod kilingan mablagidan kuriladigan zarar ulchami nisbatan yukori bulsa, u xolda investor tavakkalchilikni uz zimmasiga olmay, tavakkalchilikdan saklanish zarur.
Moliyaviy tavakkalchilik darajasini pasaytirish uchun turli xil usullar kullaniladi. Ularga
-Diversifikatsiya.
-tanlov va natijalar to’g’risida kushimcha informatsiya olish;
-limitlash (cheklash)
-sugurtalash (shu jumladan xedjirlash)
Diversifikatsiya-kapital yoki undan keluvchi daromadning yukolishi bilan boglik tavakkalchilikni kamaytirish maksadida, bir biri bilan bavosita boglik bulmagan investitsiyalanayotgan mablagni xar xl pul kuyilgan ob’ektlararo taksimlash jarayonini uzida ifodalaydi. Bunday olganda diversifikatsiya, mijozlarga uz antsiyalarini sotib olingan mablagni fond bozorlaridan sotib olinuvchi va barkaror urtacha daromad olib keluvchi xar xil kimmatli kogozlarga sarflovchi investitsion fond faoliyatiga tayanadi. Diversifikatsiya xilma-xil faoliyat turlari aro kapital taksimotida tavakkalchilik xatarining bir kismidan ximoyalanish imkonini beradi.
Masalan: Investor tomonidan 5 xil xissadorlik jamiyati aktsiyasini sotib olish, birta xissadorlik jamiyati aktsiyasidan oladigan daromadiga nisbatan 5 barobar urtacha daromad olish extimoliyatini oshiradi va mos ravishda tavakkalchilik darajasini 5 marta kamaytiradi.
Investor goxida noanik natijalar va cheklangan ma’lumotlarga asoslanib karor kabul kiladi. Tabiyki agar investorda tulik ma’lumot bulganida edi u ancha anik bashorat kilib tavakkalchilik darajasini pasaytirgan bular edi. Bu ea ma’lumotlarga tovar xususiyatini beradi. Ma’lumotlar shunday kimmatli tovarki, investor xamma vakt u uchun katta mablag sarflashga mablag tavakkalchilikning kandaydir bir soxasiga aylangadi, va u ekkuting-deyiladi.
Tulik ma’lumot kiymati-tulik ma’lumot natijasidan kutilayotgan daromaddan, tulik bulmagan ma’lumotdan kutilayotgan daromadning farkiga teng.
Masalan: tadbirkor tovardan 100 dona-mi, 200 dona olish kerak?-degan muammoga duch keladi.
Agar 100dona tovar olsa, xarajat xar dona tovarga 120 sumdan to’g’ri keladi, 200dona olsa xar dona tovarga xarajat 100sumdan to’g’ri keladi. Tadbirkor xar bir dona tovarni 180 sumdan sotmokchi, lekin shu tovarga bozordagi talabdan uning xabari yuk. Uz muddatida sotilmagan tovar keyin 90 sum va undan kam baxoda sotilish extimoliyati «50» va «50»ga teng ya’ni 100 dona tovarni sotish uchun 0,5 extimoliyat va tavorni sotish uchun 0,5 extimoliyat mavjd. 100 dona tovarni sotishdan keladigan daromad 6000 sumni [200*(180-100)] tashkil etadi.
Urtacha kutilayotgan daromad 11000sum [(0.5*6000)+(0,5*16000)]
Ma’lumotlar anik bulganida uning kutilayotgan kiymati 11000 sumga teng, noanik ma’lumot bulganida ma’lumot kiymati 8000 sumga teng buladi (200dona tovarni sotib olishda 0,5*1600q8000s) u xolda tulik ma’lumot kiymati 11000-8000q3000s teng buladi. Demak, talab to’g’risida anik anik ma’lumotga ega bulishi uchun yana 3000sum tulab kushimcha ma’lumot olish kerak va xatto bashorat unchalik anik bulmasada, kelajakda savdoni yaxshi yulga kuyilishini ta’minlashni bashorat kilish maksadida, savdo bozori va talabni urganish uchun mazkur mablagni kuyish ancha foydali buladi.
Limitlash-bu limitlar urnatish, ya’ni savdo, kapital, xarajat summalariga ma’lum bir chegara kuyishdir. CHeklashlar, limitelash- tavakkalchilikni pasaytirishning muxim vositasi xisoblanadi u banklarda ssudalar berishda, xujalik sub’ektlarida tovarlarni (kredit kartochkalari orkali) kreditga sotishda, investorlardp ma’lum bir summadagi kapitalni oborotga kuyishda kullaniladi.