|
20-MAVZU. RAQOBATNING NAZARIY-METODOLOGIK ASOSLARI
1.Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni.
2.Takomillashgan raqobatning bozor xususiyatlari.
3.Monopol raqobat bozori.
2.Oligopoliya bozori va uning xususiyatlari.
Raqobat muhiti va raqobatbardoshlik tushunchalari bir biriga yaqin bo‘lib, ishlab chiqarish va mahsulotni sotish jarayonlarida bir birini to‘ldirib boradi. Mahsulot raqobatbardosh bo‘lishi uchun uni yetishtirishdagi raqobat muhiti muhim ahamiyatga ega. Raqobatbardosh mahsulot raqobat muhitining mahsuloti hisoblanadi. Shuning uchun ham ushbu ikki tushunchani bir biridan ajratgan holda tadqiq qilish mumkin emas.
Shunday qilib raqobat, bozor, talab va taklif, narx, raqobatbardoshlik va raqobat muhiti tushunchalari turli ma'nolarda ishlatilsa ham bir biri bilan uzviy bog‘liq hisoblanadi. Raqobat tushunchasi iqtisodchi olimlar tomonidan turli xil talqin etilgan. Raqobatning asosi bu iqtisodiy mustaqillik, faoliyat yurituvchi sub'ektlarning bozordagi teng ishtiroki (foyda olish, mahsulotni yuqori narxlarda sotish va hokazo) hisoblanadi4.
Raqobat - lotincha «soncurentia» so‘zidan olingan bo‘lib, «to‘qnashuv» degan ma'noni bildiradi. Shunday qilib yuqorida ta'kidlanganidek raqobat, raqobatbardoshlik va raqobat muhiti tushunchalari bo‘yicha bugungi kunda yagona fikr mavjud emas. Ushbu sohada ilmiy izlanishlar olib borayotgan olimlarning mazkur kategoriyalarga berayotgan tavsifida masalaning ma'lum qirrasi ochib berilgan va ular tomonidan ushbu tushunchalarni yanada boyitishga harakat qilingan.
«Raqobatbardoshlik» bu raqobatchilar o‘rtasidagi mahsulotga nisbatan baho beruvchi yuqori malakali ishchilar mehnatida foydalanilgan mashinalar tizimi, optimallashtirilgan va shunga moslashtirilgan intensiv texnologiyani qo‘llash natijasida olingan belgi deb hisoblash mumkin.
Raqobat muhiti esa ushbu beligiga ega bo‘lgan mahsulotni yetishtirish uchun qayta ishlash, ayriboshlash va sotish uchun yaratilgan sharoitlardan iborat. Qishloq xo‘jaligida turli mulkchilik va xo‘jalik yuritish shakllariga asoslangan sub'ektlar o‘rtasidagi nomukammal va oligopol raqobat qishloq xo‘jaligi bozorlarida mahsulotni (xizmat) sotish jarayonida vujudga keladi.
Raqobat mahsulotni ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida bozorda vujudga keladi. Ushbu bozorga, o‘z navbatida yer munosabatlari, mehnat va moddiy-texnika resurslari, xizmat ko‘rsatish va moliya bozorlari ta'sir ko‘rsatadi. Bular oligopol bozorlar hisoblanib ular tarkibiga, shuningdek qishloq xo‘jaligi ishlab chiqaruvchilari o‘rtasidagi sof raqobat, paxta va g‘alla mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalar o‘rtasidagi monopol raqobat hamda chakana va ulgurji bozorlardagi mukammal raqobat kiradi. Shunday qilib raqobat muhitini yaratilishida bozor mexanizmlaridan samarali foydalanish muhim ahamiyat kasb etib, uning ilmiy asosi quyidagi bir qator tadbirlarni amalga oshirilishiga bog‘liq:
- ma'muriy boshqaruvga asoslangan tizimni qayta tashkil qilish, ayniqsa uni monopolizmga asoslangan bo‘g‘inlarini;
- ishlab chiqarish tarkibini o‘zgartirish, ayniqsa undagi taqsimot tizimini kichiklashtirish (maydalashtirish) va diversifikatsiyalash;
- yaratilayotgan tashkiliy-huquqiy mexanizmda monopolistik intilishlar va yo‘nalishlarni hisobga olish;
- ilmiy tadqiqot ishlarini undagi yangiliklar bilan uyg‘unlashtirish;
- ishlab chiqarishning barcha majmualarini bozor mexanizmi asos bo‘lgan raqobatga moslashtirish.
Raqobatchilik muhiti bu raqobat uzluksiz va cheklanmagan holda borishi uchun kerakli shart-sharoitning mavjudligidir.
Bunday muhit mukammal raqobatli bozorga xos bo‘ladi. Uning asosiy belgilari quyidagicha:
xususiy mulk erkinligining mavjudligi;
iqtisodiy tanlov erkinligining bo‘lishi;
narxlarning erkin shakllanishi;
iqtisodiy bellashuv usullarining, erkin tanlab olish imkoniyatining borligi.
Bir so‘z bilan aytganda, raqobatchilik muhiti — bu liberal (erkin) iqtisodiy sharoitning bo‘lishidir. Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr davomida, o‘z-o‘zidan, evolyusion yo‘l bilan vujudga kelgan. Bu asta-sekin erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan (20.1-rasm).
O‘zbekistondagi raqobatchilik muhitini shakllantirish va uni kengaytirish chora-tadbirlari shundan kelib chiqdiki, raqobat muhiti bo‘lmasa “...samarali innovatsiyalar, past xarajatlar va narxlar, mahsulotning yuqori sifatiga erishish, boshqacha aytganda, butun iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish mumkin emas”5.
Raqobat-taklif talabdan oshib ketganda va bu odatdagidek, firmalar o‘rtasida emas, tovarlar o‘rtasida yuzaga kelgan sharoitda zarur hodisa.6
G‘irrom raqobat iqtisodiyot rivojiga to‘sqinlik qilishi shubhasizdir. Shu maqsadda mamlakatimizda korxona va firmalar faoliyatini rivojlantirish, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, kichik biznes korxonalari mahsulotlarini eksportga chiqarishni hamda halol raqobat muhitini yaratish maqsadida bir necha qonun va qarorlar ishlab chiqildi. Shunday qonunlardan biri bu-O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi qonunidir. Ushbu qonun mamlakatimiz iqtisodiyotida raqobat sohasini tartibga solib turish maqsadida Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 yil 14 noyabrda qabul qilingan, Senat tomonidan 2011 yil 5 dekabrda ma'qullangan. Qonun 40 moddadan iborat bo‘lib, unda raqobat so‘ziga quyidagicha ta'rif berilgan:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
