Tashqi iqtisodiy faoliyat va raqobat menejmenti

§ 4.1. Jahon xo‘jaligida inson resurslari.
Bandlik va ishsizlik
Jahon iqtisodiyotida demografiya - aholi sonining harakati va mehnat resurslari bilan shug‘ullanuvchi fan bo‘lib, u ijtimoiy, iqtiso- diy, biologik va geografik omillar asosida aholi tarkibini, dinamikasini, shuningdek, joylashuvi va ko‘chishining umumiy qonuniyatlarini o‘iga- nadi. Shular asosida turli mamlakat va mintaqalarda aholi sonining o‘z- garishlari, istiqbol davri uchun taxminlar ishlab chiqiladi. Demografik statistikada tug‘ilish koeffitsienti (har 1000 kishiga tug‘ilganlar soni), o‘lim koeffitsienti (har 1000 kishiga o‘lganlar soni), nikoh koeffitsienti, tabiiy o'sish koeffitsienti, ya’ni tug‘ilish va oTim koeffitsienti o‘rtasida- gi farqlar kabi ko‘rsatkichlardan keng foydalaniladi.
Tug‘ilish va oTim natijasida aholining uzluksiz yangilanish jarayo- ni davom etadi va u aholini takror ishlab chiqarish deb nomlanadi. Bu jarayon esa ikki tushuncha bilan, ya’ni aholining tabiiy qo‘shimcha o‘sishi va avlodlar almashuvi bilan bogTiqdir. U yoki bu aholi dina- mikasini o‘rganishning eng oddiy usuli, bu - uning yillik qo‘shimcha o'sishini aniqlashdan iborat. Yillik qo‘shimcha o‘sish koeffitsienti, bu- mazkur yil davomida (ya’ni ikki ketma-ket 1 yanvar orasida) aholining o‘rtacha arifinetik qo‘shimcha o‘sishidir.
Yillik qo‘shimcha o‘sish koeffitsienti
Rk = Rk x Rm
Bu yerda Rk - yil davomida qo'shimcha o‘sish; Rm - aholining o‘rtacha yillik soni.
Avlodlar almashinuvi qanchalik ta'minlanganligini bilish uchun ayrim olingan avlodni tug‘ilgan vaqtidan boshlab to nasl yaratishga- cha boigan davrini kuzatish zarur boiadi. Agar maium bir avlodning 1000 kishisi lOOOta farzandni dunyoga keltirgan boisa, demak avlod almashinuvi toia ta’minlangan boiadi.
Aholi dinamikasi tahiili shuni ko‘rsatmoqdaki_? ko‘pgina Yevropa mamlakatlarida va, shuningdek, Shimoliy Amerika davlatlarida XIX va XX asrlarda aholi o‘rtasida oiim darajasi kamayganligini ko‘rishimiz mumkin. Dunyoning boshqa mamlakatlarida esa oiimning kamayishi asosan Dtkinchi jahon urushidan keyingi yillarda kolonial imperiyalami tugatilishidan keyin boshlandi. Oiimning kamayishi quyidagi sabab- larga asoslanadi:

• 
  aholiturmushdarajasiningo‘sishi;
  
• 
  meditsina xizmatining yaxshilanishi;
  
• 
  yuqumli va boshqa kasalliklar oldini oluvchi chora-tadbirlaming o‘tkazilishi va h.lar.
  

Shimday qilib, aholi o‘rtasida oiimning kamayishi aholining keskin o^csish jarayonini keltirib chiqargan omillardan biri boidi. 2000-yilga kelib Yer shari ahoiisi soni 6 mlrd.ga yetib, 2030-yillarga borib esa 10 mlrd.ga yetishi kutilmoqda. Aholi o‘zgarishini oiganish dinamikasining tahlili asosida ko‘rsatilgan demografik koeffitsientlar natijasida quyidagi o‘ziga xos bosqichlar yoki populyatsion sikllami ajratish mumkin:
LDastlabki populyatsion xarakterdagi siklga quyidagilar xos:

• 
  yuqori darajada tug‘ilish;
  
• 
  yuqori o‘lim va buning natijasida aholi o‘sishining sekin borishi;
  

Bunday xususiyatlar kam rivojlanib borayotgan mamlakatlarga,
jumladan, Afiikaning bir qator tropik davlatlari (Gabon, Nigeriya) va ba’zi bir Janubiy-Sharqiy Osiyo (kamroq darajada) mamlakatlariga xosdir.

2. 
   Ikkinchi populyatsion xarakterdagi siklga quyidagilar xos:
   

• 
  yuqori darajada tug‘ilish;
  
• 
  oiimning pasayishi va natijada aholining keskin o‘sishi;
  

Bunday xususiyatlar Afrika va Yaqin Sharq mamlakatlariga, Shar- qiy Osiyoning ko‘pgina davlatlariga, nisbatan rivojlangan ba’zi bir Lotin Amerikasi davlatlariga (Paragvay va Argentina) xosdir.

2. 
   Uchinchi o‘ziga xos populyatsion siklga quyidagilar xos:
   

• 
  Tug‘ilishning pasayishi;
  
• 
  oUimning qisqarishi;
  

Bunday populyatsion xarakterda tug‘ilish o⁶limga nisbatan (uncha katta bo⁶lmagan holda) yuqoriroq boTishi saqlansa-da, aholining o‘sish darajasi doimo pasayib borishi kuzatiladi.( Masalan, zmnonaviy AQSh).

2. 
   To^£rtinchi populyatsion xarakterdagi siklga quyidagilar xos:
   

• 
  TugTlishning pastligi;
  
• 
  o‘limning kamligi va natijada nisbatan barqarorlashuv yoki aholi o^£sish dinamikasining minimal rivojlanishi. Bularga ko^£plab Yevropa davlatlarini ko^£rsatsa bo^£ladi.
  

Shu bilan bir qatorda ba’zan demografiyada o‘ziga xos ko^£rinishga ega bo^£lgan populyatsion xarakterdagi sikllar ham namoyon bo^£l- moqda. Ya’ni, o^£lim tug^£ilishga nisbatan oshib borishi bilan aholining tabiiy xarakterda minus belgisiga ega boTgan koeffitsient paydo boTadi (depopulyatsiya, ya’ni mamlakatlarda aholining tabiiy qisqarishi yuz beradi). Bunday tendensiya hozirgi kunda Rossiyada aniq ko^£rinmoqda.
Er shari aholisining o^£sish darajasi borgan sari davom etib, XXI asming oxirgi yillariga kelib taxminan 10,5 mlrd.ga yetishi va bar- qarorlashuvi kutilmoqda. Xullas, dunyo aholisining o^£sish darajasi pasayib borayotgan boTsa-da, absolyut miqdorda uning o^£rtacha yillik o'sishi 80 mln.dan ortiqroqni tashldl etmoqda (Buni biz asosan Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasidagi ba⁵zi mamlakatlar misolida ko^£rishimiz mumkin).
MaTumki, xalqaro statistikada “iqtisodiy faol aholi” va ^££iqtisodiy faol bo^£lmagan aholi” kategoriyalari keng qoTlaniladi. Xalqaro meh- nat tashkiloti tavsiyanomasiga binoan iqtisodiy faol aholiga tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishda qatnashuvchi barcha kishilar kiradi. Bular qatoriga yollanma mehnat kishilari - ishchilar va xizmatchilar, mustaqil ishchilar, oilaning haq to ‘lanmaydigan a'zolari, mavsumiy va tasodifiy ishchilar, obyektiv sabablarga ko^sra (kasallik, ta’til), vaqtincha ishlamayotgan kishilar, to‘liqsrz ish vaqti rejimida ishlab o‘qishni davom ettirayotgan o‘quvchilar, stipendiya yoki ish haqi olib ishlab chiqarishda kasb o‘rganayotgan shogirdlar kiradi.
Hozirgi vaqtda bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida iqtisodiy faol aholi - ishchi kuchi deb yuritiladi. Iqtisodiy faol aholining mehnat statusi miqdoriy jihatdan ma’lum muddat (1 yil) ichida ishlagan hafta yoki kunlari soni bilan aniqlanadi. Shunga ko‘ra, iqtisodiy faol aholi - bandlar, ishsizlar va qisman bandlarga boiinadi.
Iqtisodiy faol boimagan aholiga yoshidan qat’i nazar iqtisodiy faol aholi kategoriyasiga kirmaydigan kishilar taalluqlidir. Bunday aholi tarkibiga kunduzgi boiim talabalari, uy bekalari, qarilik va nogironlik bo‘yicha nafaqaxo‘rlar, ijtimoiy tashkilotlar va xususiy shaxslardan moddiy yordam oluvchi kishilar va boshqalar kiradi. Iqtisodiy faol bo‘lmagan aholiga, shuningdek bir qancha alohida fimktsional guruhlar kiradi. Haq to‘lanmaydigan ijtimoiy ish bilan mashg‘ul kishilar, ixti- yoriy tekin xizmatlar ko‘rsatuvchi kishilar, subyektiv va obyektiv sabablarga ko‘ra ish qidiimayotgan mehnatga yaroqli yoshdagi kishilar ham kiradi.
Mehnatga yaroqli aholining ijtimoiy mahsulot yaratishdagi faoliyati bandlik deyiladi. Bundan tashqari ishlab chiqarishda band bo‘lmagan aholi tushunchasi ham mavjud boiib, ularga ishsizlar va majburiy band boimagan kishilar kiradi.
XX asming 70-yillarida sanoati rivojlangan mamlakatlarda iqti- sodiy faol aholining asosiy qismi (30-45 %) sanoat va qurilishlarda band boigan edi. Ammo keyinchalik bu mimosabat nisbatan o‘zgarib borishi bilan bogiiq holda bu tarmoqlarda aholi sonining avval nisbiy, keyinchalik absolyut bandligi keskin kamayib borayotganligi ko‘zga tashlanmoqda. Shu bilan bir qatorda, aholining iqtisodiy faolligini pa- sayishi qishloq xo‘jaligida ham kuzatilmoqda.
Xalqaro Mehnat tashkilotining ta’rifiga ko‘ra, ishsizlar deb oxirgi 4 hafta ichida ish qidirayotgan va ishga ega bo‘lmagan yoki ishga joylashib hali ishga kirishmagan kishilarga aytiladi. Bu kategoriya turli mamlakatlarda turlicha talqin etiladi. Turli mamlakatlarda ishsizlar sonini aniqlashda ikki xil yondashuv mavjud. Birinchisi - 1 haftalik tekshirishda ishsizlar statusiga javob beruvchi kishilar sonini aniqlaydi, bu usul AQSh, Yaponiyada ishlatiladi. Buyuk Britaniyada bu usul qimmat hisoblanib, ishsizlar soni davlat bandlik xizmatlariga ishsizlik nafaqasini olishga topshirilgan talabnomalar asosida hisoblanadi.
Ishsizlaming asosiy qismini ish stajiga ega ishdan bo‘shatilgan kishilar tashkil qiladi. Bu kategoriyaga iqtisodiyotda va ishlab chiqa- rishda tarkibiy o‘zgarishlar natijasida korxonalaming bekilishi, yangi mahsulot ishlab chiqarishga o‘tishi, ishlab chiqarishning modemi- zatsiyalashuvi natijasida ishini yo‘qotgan ishchilar kiradi. Bola tar- biyasi bilan mashg‘ul ayollar, o‘qishni tugatib ish qidirayotgan yoshlar ishsizlar safiga kiritilmaydi.
Zamonaviy sanoati rivoj langan mamlakatlar uchun xarakterli tendensiyalardan biri ishsizlikning o‘sib borishidir, 2004-yilda ular iqtisodiy faol aholining 8-10% ni tashkil etgan.