|
2. Tashqi iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlari
Tashqi savdoda tovarlar, yuklar, brutto, netto og‘irligi va maxsus xalqaro miqyosda qo‘llaniladigan narxlarda hisobga olib boriladi. Eksport qilinadigan tovarlar qiymati. «FOB» usulida hisoblanadi. FOB qiymatida 2 usulda: 1) FOB jo‘natish porti 2) FOB franka oluvchi mamlakatning quruqlik chegarasi usullarida olib boriladi.
FOB usulida tovarlar qiymatiga tovarlarning narxi, tovarlarni jo‘natish uchun transportga yuklash xarajatlari, transport xarajatlari, bojxona xarajatlari va boshqa xarajatlar kiradi. Import tovarlari «SIF» hisobida yuritiladi. SIF ham 2 usulda olib boriladi: 1) import qilinadigan mamlakat chegarasigacha 2) fraxt qilinadigan dengiz portgacha. Xalqaro iqtisodiy faoliyat statistikasida quyidagi ko‘rsatkichlar o‘rganiladi: 1) tashqi savdo aylanmasi - bu import va eksport qilinadigan tovarlarning umumiy summasidan iborat; 2) savdo balansi saldosi. Bu yerda summa eksport qiymatidan import qiymatini olib tashlaganiga teng. Agar eksport importdan ko‘p bo‘lsa, saldo ijobiy, ya’ni aktiv saldo deyiladi. Aksincha, import eksportdan ko‘p bo‘lsa, saldo manfiy, salbiy, passiv saldo hisoblanadi. 3) qoplash koeefitsenti. Eksport qiymatini import qiymatiga bo‘lish bilan topiladi. 4) savdo balansi. Savdo balansida bir tomondan eksport qilingan tovarlar, xizmatlar ko‘rsatiladi va boshqalar. Ikkinchi tomondan esa, import qilingan tovarlar, xizmatlar ko‘rsatiladi va savdo balansi, to‘lov balansi tayyorlanadi.
Tashqi savdo aloqalari quyidagi ko‘rsatkichlarda ifodalanadi:
- import kvotasi;
- eksport kvotasi;
- jon boshiga to‘g‘ri keladigan tashqi savdo aylanmasi;
- tashqi savdo aylanmasining elastiklik koeffitsienti;
- importning mamlakat iste’molidagi salmog‘i;
- eksportning YAIMdagi, ayrim mahsulot turlaridagi salmog‘i;
- mamlakatning xalqaro savdo-sotiqdagi salmog‘i.
Bu ko‘rsatkichlar asosida tashqi savdo aloqalarining holati, davrlar mobaynidagi o‘zgarishi, tarkibi, tashqi savdo faoliyatlarining samaradorliklari o‘rganiladi.
Kvota – bu ishlab chiqarish hajmi, import, eksport, sotish va boshqa iqtisodiy faoliyat sohalaridagi kelishuv asosida har bir ishtirokchi uchun joriy qilingan hissadir.
Import kvota – mamlakatga keltirishga ruxsat berilgan chet el mahsulotlari hajmining cheklangan miqdoridir.
Eksport kvota – mamlakatdan tovarlarni chet mamlakatlarga (eksportga) belgilangan hajmda yetkazib berish (sotish) tushuniladi.
Import va eksport kvotalar ham milliy iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida qo‘llanadi.
Import kvota darajasi (Kik) import hajmini YAIMga nisbati bo‘yicha aniqlanadi.
Bu yerda: I – import hajmi; YAIM – yalpi ichki mahsulot
Import kvotasi indeksi
; bo‘yicha hisoblanadi.
Eksport kvota darajasi (Kek) eksport hajmini (EKS) YAIMga nisbati bilan aniqlanadi.
Eksport kvota darajasi mamlakatning iqtisodiy rivojlanganlik darajasi va uning xalqaro iqtisodiy munosabatlarda qanchalik qatnashayotganligini bildiradi.
Eksport hajmini (EKS) sanoat ishlab chiqarish hajmiga nisbati real eksport kvotasi darajasini bildiradi. Chunki haqqiqiy iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar, xom ashyo emas, sanoat mahsulotlarini eksport qiladi.
Bu yerda: SM – sanoat mahsulotlari hajmi.
Tashqi savdo aloqalarida proteksionizm siyosati va demping qo‘llanilishi mumkin. Proteksionizm – milliy iqtisodiyotni xorij raqobatidan himoya qilishga qaratilgan siyosatdir. Proteksionizm quyidagi chora-tadbirlarni qo‘llash yordamida amalga oshiriladi.
import tovarlariga yuqori darajada boj o‘rnatiladi;
davlat ayrim tovarlarni import qilishni taqiqlaydi;
import kvotasi kamaytiriladi (litsenziya yordamida)
tovarlarni import qilish uchun to‘lanadigan valyuta cheklanadi;
import qilinadigan tovarlar sifatiga va ekologik tozaligiga talab oshiriladi va shu kabilar.
Demping deganda tashqi bozorni egallash uchun tovarni ishlab chiqarish xarajatlaridan past (arzon) baholarda chetga eksport qilish yoki tovarlarni tashqi bozorda mamlakat ichidagi bozordan arzon bahoda sotish tushuniladi.
Tashqi savdo aylanmasi eksport va import yig‘indisidan iborat umuman olganda eksport import hajmidan ko‘p bo‘lsa, tashqi savdo qoldig‘i musbat (+) bo‘lib, ijobiy hisoblanadi. Import eksport hajmidan ko‘p bo‘lsa, tashqi savdo qoldig‘i manfiy (-) bo‘lib, mamlakat yalpi milliy mahsulot hajmini kamaytiradi. Eksportning importdan ko‘p bo‘lishi, umuman olganda mamlakat iqtisodiyotining rivojlanganligidan darak bersada, lekin xom ashyolarni ko‘proq eksport qilishni ijobiy baholab bo‘lmaydi.
Tovarlar eksporti ularning ishlab chiqarishiga nisbatan, tovarlar importi esa ularning iste’moliga nisbatan tezroq o‘sib borishi lozim. Bunday nisbatlarni tahlil qilishda eksport va import elastikligi ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi.
Eksport elastikligi (Ee) eksportning qo‘shimcha o‘sishini YAIM qo‘shimcha o‘sishiga nisbati bilan aniqlanadi.
Bu yerda: ΔYAIM – yalpi ichki mahsulotning qo‘shilgan qismi (farqi).
Importning elastikligi ham importning qo‘shimcha o‘sishini YAIMning qo‘shimcha o‘sishiga nisbati bilan aniqlanadi. Shunda eksport indeksi YAIM indeksidan katta bo‘lsa, ushbu mamlakatda tovarlar eksporti ularni ishlab chiqarishdan tezroq o‘sganligini bildiradi.
3. Tashqi savdo aylanmasining hajmi va tarkibiy o’zgarishi.
Mamlakatlarning tashqi iqtisodiy aloqalarida tashqi savdo asosiy o‘rinni egallaydi. Tashqi savdo eksport va importdan iborat. Tashqi savdoga mamlakatda tayyorlangan tovarlarni sotish, olib kelingan xom ashyo yoki tovarlarni qayta ishlab, eksportga chiqarish kiradi. Importga esa, shu mamlakat ichida iste’mol qilinadigan tovarlarni sotib olish, tovarlarni qayta ishlash uchun xom ashyo, yarim tayyor mahsulot sifatida sotib olish kiradi. Umuman, tovarlarni tashqi savdoda 2 xil hisobda olib boriladi: 1) umumiy 2) maxsus hisob.
Maxsus hisobda tovarlar qayta ishlanib, sotilishi lozim bo‘lganlar hisobga olib boriladi.
O’zbekistoning mustaqillik yilarida tashqi savdo aylamasi yuqori suratlar bilan o’sdi. 1994-yilgi 5299,4 mln AQSh dollaridan 2017-yilga 26962,1 mln AQSh dollariga yetdi yani 5,1 barabaridan ko’proq o’sdi. Bunda eksport hajmi import hajmidan yuqoriroq suratlar bilan o’sdi.1994-yil eksport hajmi 2689,9 mli AQSh dollari bolgan bo’lsa, 2017-yil 13953,8 mli AQSh dollari yetdi yaniy 5,2 barobarga o’sdi.
Tashqi savdao aylanmasining tarkibi ijobiy o’zgardi va geografik hududlari kengaydi.Mustaqillikning dastlabki yillarida asosan paxta homashyosi va boshqa materiallar eksport qilgan bo’lsa, iqtisodiyotni modernizatsiya va diversifikatsiya qilish natijasida iqtisodiyotning rivojlanish taminlanib eksport tarkibida tayor mahsulotlar, mashina va asbob-uskunalar hissasi ortib bormoqda.
Import tarkibida mustaqillikning dastlabki yillarida oziq-ovqat mahsulotlari katta hissani tashkil etgan bo’lsa, xozirgi yillarda yangi texnika va texnalogiyalar tashkil etadi. 2017 yil import tarkibida mashina va asbob- uskunalar hissasi 41,4% ni tashkil etdi .
Mamlakatimiz mustaqillik yillarida iqtisodiy aloqalar asosan MDX mamlakatlari bilan amalga bo’lsa, xozirda Yevropa, Sharqiy osiyo, Amerika mamlakatlari bilan amalga oshirilmoqda. 2016-yildagi eksport hajmining 54,0% ushbu mamlakatlarga to’g’ri keladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
