Tashqi iqtisodiy aloqalar moddiy, moliyaviy va intellektual boyliklarining mamlakatlar o’rtasida almashinishining turli yo’nalishlari, shakllari va vositalarini ifodalovchi yaxlit tizimdir

10.2 Xorijiy investisiyalarning xalqaro boshqaruvi
Ma'lumki, mamlakat iqtisodiyotining taraqqiyoti bevosita investisiyalar oqimiga bog'liq. Bu borada harakatlar strategiyasida ilgari surilgan g'oyalarni hayotga joriy etish, mamlakatimiz iqtisodiyotini tarkibiy o'zgartirish, tarmoqlarni modernizasiya qilish, texnik va texnologik yangilashga doir loyihalarni amalga oshirish uchun investisiyalarni jalb qilish hamda investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Jahon tajribasidan kelib chiqib, quyida investorlar olishga intiladigan bir qator huquq va kafolatlar keltirilgan:

• 
  xorijiy va milliy investorlar uchun teng huquqli va nodiskriminasion rejimning mavjudligi;
  
• 
  hukumat organlarining noqonuniy hatti-harakatlaridan himoyalash kafolatlari va mazkur hatti harakatlarni sud tartibida shikoyat qilish huquqi;
  
• 
  investisiyalarni milliylashtirishdan himoyalash kafolati va bular sodir bo'lganda adolatli kompensasiya olish huquqi;
  
• 
  xorijiy investorlar uchun resipient mamlakat hududida qonun bilan belgilangan barcha soliq va yig'imlarni to'lagandan so'ng daromad, foyda va boshqa qonuniy olingan pul mablag'laridan foydalanish va ularni xorijiy valyutada chet elga o'tkazish huquqi;
  
• 
  investisiya faoliyati sub'ektlari huquqlarining barqarorligi, ya'ni Qonunchilik aktida shartlashilgan muddatga shartnoma tuzishda amal qilgan qoidalarga nisbatan boshqa qoidalarni belgilovchi qonunlarning qabul qilinishi holatlarida ham ular huquqlarining o'zgarmasligi kafolati;
  
• 
  qonun tomonidan tartibga solinadigan va yo'l qo'yiladigan darajada iqtisodiyotning barcha sektorlariga, turli xil ko'rinishda (bevosita, portfel va b.) investisiyalar kiritish huquqi;
  
• 
  investisiya imtiyozlarini olish huquqi;
  
• 
  yerga egalik qilish huquqi;
  
• 
  nizolarni xolisona va mustaqil tartibda sudda yoki xalqaro arbitraj sudida hal etish huquqi.
  

Investisiya nizolari Jahon banki tomonidan tayyorlangan va 1969 yilda Vashingtonda qabul qilingan "davlatlar o'rtasidagi investisiya nizolarini hal qilish tartibi to'g'risida"gi Konventsiya orqali hal etiladi.
Investitsiya jarayonining globallashuvi xalqaro shakllari va unga ta'sir o'tkazish usullarining rivojlanishida muhim o'zgarishlarni nazarda tutadi.
Birinchidan, milliy mexanizmlar bir-biridan avtonom tarzda va mustaqil ravishda kapitalning samarali joylashuvini ta'minlay olmaydi.
Ikkinchidan, kapitalning harakati uchun o'z shartlari bo'yicha mutlaqo bir hil makon yaratilishi ko'zda tutilgan.
Uchinchidan, ishlab chiqarish jarayonining mutaxassislikning yuqori shakllarini rivojlantirish, chet eldagi filiallar va xorijiy investitsiyalarga ega bo'lgan korxonalarni tashkil etish orqali milliy doiradan tashqariga chiqishi TTXI faoliyatining xalqaro kafolatlarini yaratish va rivojlantirish zaruratini keltirib chiqaradi.
Xalqaro mexanizm vositalarining tahlili shuni ko'rsatdiki, ularni uch guruhga bo'lish mumkin:

• 
  ikki tomonlama,
  
• 
  mintaqaviy (bir nechta, ammo cheklangan miqdordagi mamlakatlar ishtirok etadi)
  
• 
  xalqaro (potentsial jihatdan global) kelishuvlar.
  

Ikki tomonlama investitsiya shartnomalarining investitsiya jarayonining globallashuviga ta'sirining ayni vaqtda ziddiyatli tomonlari mavjud. Bir tomondan, ular xorijiy kapitalga nisbatan sezilarli darajada farq qiladigan, teng bo'lmagan, teng bo'lmagan va ba'zan ziddiyatli munosabatlarni o'z ichiga oladi, bu umumiy investitsiya maydonining yomonlashishiga olib keladi, uning alohida segmentlarini bir-biridan ajratadi. Boshqa tomondan, ikki tomonlama shartnomalar kapital almashinuvi hajmini oshirishga, mahalliy xalqaro ishlab chiqarish tizimlarini shakllantirishga, kapital harakati yo'lidagi to'siqlarni bartaraf etishga yordam beradi. Shuningdek, investitsiya jarayonini ikki tomonlama liberallashtirish darajasi oshgani sayin,TTXI tartibga solishning mushtarakligi va umum e'tirof etilishi kuchayib bormoqda, jahon investitsiya jarayonining chuqurlashuvi va kengayishi kuzatilmoqda. Ikki tomonlama shartnomalarga bo'lgan ehtiyojga sabab shundaki, ular doirasida ko'p tomonlama bitimlarga ko’ra mamlakatlarning pozitsiyalarini kelishib olish osonroqdir.