|
bob. JAHON XO'JALIGI TO‘G‘RISIDAGI IQTISODIY TA’LIMOTLAR
Xalqaro iqtisodiy integratsiya. Nisbiy afzallik konsepsiyasi.
Savdo-sotiqniog maijinalistik nazariyalari
Xalqaro savdo rivojlanishi jarayonlari iqtisodiyoti allaqachon milliy davlatlar doirasidan chiqqan va bu borada bir qancha iqtisodiy ta’limotlar ham mavjud. Ular klassik, neoklassik va neokeynschilik nazariyalarida o'z aksini topgan. Ayniqsa, XIX-XX asrlardagi iqtisodchilar ASmit, D.Rikardo, R.Torrens, J.S.Mffl, AMarshall, J.Vayner, G.Xaberler, GJonson, P.Samuelson va boshqalar bu sohada barakali ijod qildilar.
Smit tomonidan mutlaq afzallik prinsipi ishlab chiqilgan, unga ko'ra, eng kam xarajat talab etuvchi tovarlami ishlab chiqarish va eksport qilish samarali va aksinclia,
Klassik iqtisodiy maktab vakili D.Rikardo birinchilardan bo'lib mehnat taqsimoti faqat ayrim ishlab chiqarish sohasidagina emas (A,Smit fikri), balki xalqaro ko'lamda ham obyektiv zarurat ekanligini isbotlab berdi. OHmning fikri shundan iboratki, prinsipial jihatdan qaralsa, har bir davlat o'ziga. kerakli barcha narsani (tovarlami) ishlab chiqarishi mumkin, ammo bu iqtisodiy jihatdan qanchalik to‘g‘ri, degan savol tug'iladi. Unga javoban, Rikardo aytadiki: «Har bir davlat ma’lnni bir mahsnlotlami ishlab chiqarishga ixtisoslashadi va nisbiy afzallikka, ustunlikka ega bo'ladi». Masalan, Shotlandiyada suli, Portu- galiyada faqat vino ishlab chiqarish samaraliroq, chunki sarf-xarajatlar miqdori eng kam bo'lgan sohani rivojlantirish afzal. Bunda, albatta, tabiiy sharoit, an’an alar, tarixiy tajriba, yer, suv, inson resurslari, xalqning mentaliteti va boshqalar hisobga olinishi kerak. Masalan, musulmon davlatlarida cho'chqachilikni rivojlantirish haqida so‘z ham bo'lishi mumkin emas va boshqalar.
Neoklassik, ya’ni «sof» iqtisodiyotni targ'ib etuvchilar xalqaro mehnat taqsimotining rivoji va savdo sharoitlarining o'zgarishi sabablarmi aniqlashni bosh vazifa qilib qo'yganlar, ammo ular savdo almashuvida pul mexanizmi yo'lini inkor etadilar. R.Xarrot, F.Max- lup, K.Kurixara kabi neokeynschilik taxafdorlari esa xalqaro savdoning pul mexanizmiga alohida e’tibor beradilar, shu bilan bir vaqtda xalqaro mehnat taqsimoti, baynalmilal qiymat, baholar nisbati deyarli e’tiboiga olinmaydi,
«Sof» ta’limot tarafdorlari fikricha, jahon bozorida «mukammal raqobat» mavjud; barcha kontragentlar xalqaro savdoda bir xil im- koniyatlarga ega; taklif doimo talabni vujudga keltiradi; savdo balansi o‘zini-o‘zi tartibga solish prinsipi bor. Eksport va import baholari nisbatini tushuntirishda ular uzoq muddatli rejalarda «savdo sharaitlari» industrial davlatlar ziyoniga va agrar mamlakatlar foydasiga o‘zgar- moqda, deb o‘ylamoqdalar va buni «yer unumdorligining pasayib bo- rishi» qonuni bilan bog'lamoqdalar. Ular tovar eksporti va importining fizik hajmlari o‘sishini hisobga olmagan holda, xalqaro savdo rivoji tendensiyalari agrar xomashyo yo‘nalishidagi davlatlar iqtisodiyoti tashqi savdo pozitsiyalari yaxshilashuviga olib kelmoqda, demoqdalar. Xalqaro savdoning neokeynschilik ta’limoti vaJdllarining fikricha, har bir mamlakat ichki bozorda ko'proq tovar ishlab chiqarishga intilgani sababli mehnat va kapital bilan bandlikning tola emasligi tufayli ко4proq eksport va kamroq import qilishga intiladi. Shu sababli ham, xalqaro .savdo o'zini-n^j tartibga ^nJuvciu jarayon bo‘la olmaydi, aksmcha, tovar eksporti kapital chiqarish Man rag‘batlantirilishi kerak, import esa proteksionistik choralar bilan cheklanishi zarur. Bu choralar umummilliy manlaatlarga mos kelar emish.
Keyingi davrda vujudga kelgan iqtisodiy ta’limotlarda E.Xeksher,
Olin (Shvetsiya), P.Samuelson tomonidan yaratilgan «ishlab chi- qarish omillarining xalqaro taqsimoti» nazariyasi (modeli) tipik hisoblanadi. Ularning fikricha, har bir mamlakat iqtisodiyoti ishlab chiqarish omillari bilan bir xil ta’minlanmaganligi bilan har bir omilning turlicha bahoga egaligi (ish haqi, foiz, renta) bilan xarakter- lanadi. Ayrim mamlakatlarda mehnat asosiy omil (boshqasidan son jihatdan ko‘p) bo‘lsa, uning naixi kapital va yerga nisbatan past bahola- nadi; kapital mo‘l bo'lgan mamlakatda u boshqa ikki ishlab chiqarish omiliga nisbatan arzon bo‘ladi. Har bir mamlakat o‘zining ustunligini realizatsiya qilishga intiladi, jahon bozoriga ishlab chiqarish omili nisbatan arzon bo‘lgan yo‘l bilan tayyorlangan tovarlar ko'proq chiqariladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
