Tashkil etilishi haqida

Samarqand shahar 64-maktab

geografiya fani o’qituvchisi Xaqberdiyeva Sh.Sh.

SAMARQAND SHAHAR XTMFMT va TE BO`LIMIGA

QARASHLI 64– UMUMIY O`RTA TA’LIM

MAKTAB GEOGRAFIYA FANI O`QITUVCHISI

XAQBERDIYEVA SHOXISTA SHOMURODOVNANING



Mavzu: GEOGRAFIYA DARSLARIDA PLAN, XARITA

VA GLOBUSLARDAN QANDAY FOYDALANISH KERAK?
(Metodik ma’ruza)


Geografiya fanini o’qitishda plan, karta va globus bilan tanishish umumiy o’rta ta’lim maktablarining 2-sinfidan boshlanadi. Bilim maskanlari o’quvchilarning tushunishi va qo’llay olishi uchun ularni planning asosiy elementlari bilan izchil va sistemali tanishtiruvchi tayyorlov mashqlarini o’tkazishi kerak. O’quvchilar boshlang’ich sinflardayoq xarita va globus to’g’risida dastlabki tasavvurga ega bo’ladilar. Shuning uchun sinfda tabiatshunoslik darslarida O’zbekistonning tabiiy xaritasi, Yarimsharlar xaritasi, tabiiy zonalar xaritasi albatta bo’lishi kerak. Shu bilan birga o’quvchilar yashayotgan hamda o’qiyotgan shahar yoki qishloqning planidan ham foydalansa bo’ladi.

“Geografiya xarita bilan boshlanib, xarita bilan tugaydi”, - deganda rus olimi Baranskiy, haq edi. Darslarda geografik xarita va atlaslardan foydalaniladi. Xarita bilan atlasning o’xshash va farqli tomonlari mavjiu bo’lib, qo’llanilishiga ko’ra har ikkalasining ham o’ziga xos va mos o’rni bor. Geografik xaritalar yirik, o’rta va mayda masshtabda tayyorlanadi va ko’zga tashlanadigan joyda ilib qo’yiladi. Uning qulayligi shundaki, xaritalar devorda katta maydonni egallab, ko’zga yaqqol tashlanib turadi. Shuning uchun xaritalardan bir vaqtning o’zida bir necha o’rganuvchi (o’quvchi, talaba va boshqa.)lar va o’rgatuvchi (professor, o’qituvchilar, havaskorlar v b.) foydalanishi, izlanishi, o’rganishi, ma’lumotlar olishi va berishi mumkin. Geografiya xonasini zaruriy xaritalar bilan bezatishda qator muammolarga duch kelamiz, chuki xaritalarning turlari ko’p bo’lib, 9-sinf kesimida ko’radigan bo’lsak, shu sinf o’quvchilari bir o’quv yili davomida foydalanishi mumkin bo’lgan xaritalar soni o’rta hisobda 48 tani tashkil etadi. Bu 5-sinflarda 21 ta, 6-sinflarda 36 ta, 7-sinf uchun 39 ta, 8-sinf uchun 45 ta ni tashkil etadi, jami 189 ta xarita. Ammo, barcha umumiy o’rta ta’lim maktablari buncha xarita bilan to’liq ta`minlangan emas. Lekin, biz darslarda ulardan samarali foydalanib darslarni tashkil etishimiz kerak. Ushbu muammoni hal etishning asosiy yo’li xaritalarning yaxlit kitob shakliga keltirilgan variant, ya`ni geografik atlaslar va yozuvsiz xaritalar tayyorlash va ulardan samarali foydalanishdir.

Geografik atlaslar va yozuvsiz xaritalarning yana bir qulay tomoni shundaki, ulari o’quvchilar nafaqat darslarda, balki o’quv mashg’ulotlarida va hatto uy vazifalarini tayyorlash yoki mustaqil foydalanish uchun barcha o’quv qurollari singari uyda foydalanishi mumkin. Agar o’quvchilar darslarda o’rganish bilan cheklanib qolmasdan mustaqil tayyorlansalar, ya`ni o’z ustida tinmay ishlab bordalar, “xarita tili”ni bilib oladilar. Shu asnoda yoshlar ongida vatanparvarlik hissi rivojlanib boradi.

Sinfda har xil kattalikdagi globuslardan foydalaniladi. Joyda oriyentirlash ko’nikmalarining o’zlashtirilishi planni tushunishga tayyorlashning asosiy bosqichidir. Keyingi bosqichda esa masofalarni o’lchash va ularni tasvirlash uslublari o’zlashtiriladi. Buning uchun o’quvchilar quyoshning chiqishi va botishi, kun o’rtasidagi soyaning o’zgarishini kuzatadilar, kompasdan foydalanishni o’rganadilar. Avval sinfda, so’ngra ochiq havoda mashq qilishlari natijasida ular asosiy va oraliq yo’nalishlarni aniqlashga odatlanadilar.

Amaliy mashq vaqtida o’qituvchi o’quvchilarni masofani qadamlab o’lchash texnikasi bilan tanishtiradi. Ularga reja to’g’risida oddiy tushunchalarni shakllantira borish, rasm, fotosurat, kubik, korobka yoki boshqa narsalarga qarab chiqishni, rasm, fotosurat va chizmalar orasidagi o’xshashlik va farqlarni topishni taklif qiladi. O’quvchilar biror bir figurani daftarga qo’yib turib, atrofini qalam bilan yurgizib chiqadilar. O’qituvchi ana shu chizilgan chizma plan ekanini tushuntiradi. Shundan so’ng sinfdagi stol, doska, kitob planini chizish topshirig’i bajariladi. Bunda narsalarning kattaligi tufayli daftarga sig’mayotgani, shu bois ularni shartli ravishda kichraytirish mumkinligi tushuntiriladi. O’quvchilar o’qituvchi rahbarligida kitob, sinf stoli, doskaning uzunligi va enini o’lchaydilar hamda o’lchamini shartli ravishda kichraytiradilar. Shunday qilib, asta-sekinlik bilan o’quvchilar ongida joy planini qanday chizish mumkinligini o’rganib boradilar va xaritalarni chizish uchun nimalarga e’tibor berish lozimligini bilib oladilar.

Geografiya fanini o’qitishda globus ham muhim ahamiyatga ega. Agar Yer yuzasining katta bo’lmagan uchastkasini yirik masshtabda tasvirlashdan xaritadagi mayda tasvirlashga o’tishga sharoit yaratib bo’lsa, globus butun Yer sharining to’g’ri shakl va yuzasi tasvirini beradi. Umumiy o’rta ta`lim maktablarida geografiya darslarida Yer shakli, kun va tunning almashinishi, yil fasllari, issiqlik mintaqalari to’g’risidagi mavzularni tushuntirish uchun globus juda qo’l keladi. Bunda xarita va globus bilan ishlashni bir-biriga uyg’unlashtirish, geografiya kursi bo’yicha bilimlarning to’g’ri va chuqur bo’lishini ta`minlaydi. Geografiya tushunchalarini shakllantirishda globusdan foydalanish ko’rgazmali tasavvurlar hosil qilishga yordam beradi. O’quvchilar ongida Yer sharining sharsimon shaklda ekani haqida tasavvur hosil qilishda globus kerakli omil bo’lib hisoblanadi. Maktab o’quvchilarining globus bilan qayta-qayta mashq qilishi ularning Yer sharining sun`iy shakli Yer yuzasidan aslida ajralmas ekani haqidagi fikrni o’rganishiga yordam beradi.

Globus vatanimiz tabiatining xilma-xilligi bilan tanishishda ham muhim rol o’ynaydi. Bu mavzular biror manbadan chiqqan kurslar yuzasidagi nuqtalarni har xil yoritish va isitishni ko’rsatuvchi tajriba va kuzatishlar tufayli zarur aniqlik oladi.

Shunday qilib, maktablarda geografiya darslarida globusdan mohirona foydalanish, globus va xarita bilan ishlashni uyg’unlashtirish aniq geografik tasavvur hosil qilishga, oddiy geografik aloqalarning farqiga borishga imkon beradi, xaritaga ancha ongli munosabatda bo’lishga ko’maklashadi.

Samarqand shahar 64-maktab

geografiya fani o’qituvchisi Xaqberdiyeva Sh.Sh.