Tasdiqlayman” Yangiqo’rg’on tumani 1-son kasb-hunar maktabi direktori N. U. Mirzakarimov “

H=v₀t_k/2=gt²/2=v₀²/2g (1,6)
Havoning qarshiligi hisobga olinmasa t_k=t_t boʼlib qoladi.
1,6 va 1,4 formulalardan foydalanib quyidagi natijalarga ega boʼlib qolamiz;
H=v_ot+ gt²/2
Erkin tushish tekis tezlanuvchan(yuqoriga tik otilgan jism tekis sekinlanuvchan) harakatda boʼlgani uchun jism harakatning oʼrtacha tezligi quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi;
V_ort=v₀+v/2

Mavzunu mustahkamlash uchun nazariy va amaliy topshiriq va savollar.
1.Yuqoriga vertikal otilgan jism harakati qanday mustaqil harakatlardan iborat?
2.Yuqoriga vertikal otilgan jism harakat tenglamasida nega tezlanish minus ishorada olingan?
3.Jicm yuqoriga koʼtarilayotganda uning tezlanishi oʼzgaradimi?

4-mavzu. AYLANA BO‘YLAB NOTEKIS HARAKAT. BURCHAK TEZLANISH. TANGENSIAL TEZLANISH

Reja;

1.Aylana boʼylab tekis harakat
2.Aylana boʼylab tekis harakatni tavsiflovchi asosiy kattaliklar.
3.Aylana boʼlab notekis harakatda tezlanish.
Siz 7-sinfda aylana bo‘ylab tekis harakat bilan tanishgansiz. Mazkur mavzuda aylana bo‘ylab notekis harakatni o‘rganamiz. Aylana bo‘ylab tekis harakatga tegishli fi zik kattaliklarni eslab ko‘raylik (1.2-rasm).1. Aylana bo‘ylab tekis harakatlanayotgan moddiy nuqtaning vaqt birligi ichida yoy bo‘ylab bosib o‘tgan yo‘liga son jihatdan teng bo‘lgan kattalikka chiziqli tezlik deyiladi va quyidagicha ifodalanadi

Burchak tezlik ham, chiziqli tezlik kabi vektor kattalik hisoblanadi. Uning yo‘nalishi o‘ng vint (parma) qoidasiga binoan aniqlanadi. Bunda o‘ng vint kallagining aylanish yo‘nalishi moddiy
nuqta aylanis hi bilan mos kelsa, uning uchining yo‘nal ishi burchak tezlik vektori yo‘nal ishi bilan mos tushadi (1.3-rasm). 1.3-rasm.∆φ∆φ ∆SKo‘pgina hollarda aylanma harakat qiluvchi jismlar o‘z aylanish tezligini o‘zgart iradi. Masalan, mashina joyidan qo‘zg‘alib, ma’lum bir tezlikka erish guncha yoki tormozlanib to‘xtaguncha uning g‘ildiraklari shunday harakatlanadi

O‘zgaruvchan aylanma harakatlar orasida burchak tezligi ixtiyoriy teng vaqt oralig‘ida teng miqdorda o‘zgarib turadigan harakatlar ham uchraydi. Masalan, bekatga yaqinlashayotgan yoki undan uzoqlashayotgan avtobusning g‘ildiragi tekis o‘zgaruvchan aylanma harakat qiladi. Bunday harakatlarda burchak tezlikning o‘zgarish jadalligi burchak tezlanish deb ataluvchi fi zik kattalik bilan tavsifl anadi.
Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakatning burchak tezlanishi vaqt davomida o‘zgarmaydi, chunki uning burchak tezligi ham teng vaqt oraliqlarida teng miqdorga o‘zgaradi. Agar harakatlanayotgan moddiy nuqtaning boshlang‘ich burchak tezligi ω0, ∆t vaqt o‘tgandan keyingi burchak tezligi ω bo‘lsa, burchak tezligining o‘zgarishi ∆ω = ω – ω0 bo‘ladi. U holda (1.12) tenglama quyidagi ko‘rinishda yoziladi:

Moddiy nuqtaning tezligi vaqtning funksiyasidir. Shu sababli tezlikdan vaqt bo’yicha olingan hosila tezlanishniberadi:

.(1.3)

Tezlanish ham vektor kattalikdir. Tezlanishning HBS dagi birligi m/s².

Endi egri chiziqli harakatda tezlik va tezlanishni ko’ramiz. Egri chiziqli harakatda tezlik vektori ham qiymat bo’yicha, ham yo’nalish bo’yicha o’zgarib turadi. Shu sababli tezlanish harakat yo’nalishi bilan bir xil bo’lmaydi. Tezlanish avektorini egri chiziqli harakatda ikki o’zaro perpendikulyar tashkil etuvchilarga ajratish mumkin: tangensialtashkil etuvchi a_tva normaltashkil etuvchi a_n. Tangensial tashkil etuvchi egri chiziqqa urinma bo’ylab yo’nalgan bo’ladi va quyidagiga teng bo’ladi:

a_t = , (1.4)

bu yerda, V— chiziqli tezlik, t— vaqt.

Tezlanishning normal tashkil etuvchisi a_negrilik markaziga yo’nalgan bo’ladi va matematik ravishda shunday ifodalanadi:

a_n = , (1.5)

bunda, R — egrilik radiusi.
Agar moddiy nuqta aylana bo’ylab tekis harakat qilayotgan bo’lsa, burchak tezlik bilan xarakterlanadi. Burchak tezlik matematik ravishda shunday ifodalanadi:

, (1.6)

bunda, - radius-vektorning burilish burchagi t - vaqt. Chiziqli tezlik V va burchak tezlik shunday bog’langan:

. (1.7)

Moddiy nuqtaning bir marta aylanishi uchun ketgan vaqtga aylanish davrideyiladi va Tbilan belgilanadi. Vaqt birligidagi aylanishlar soni aylanish chastotasideb ataladi va n bilan belgilanadi. Aylanish davri T va aylanish chastotasi nquyidagicha bog’langan: