“tasdiqlayman” Tabiiy fanlar fakulteti dekani

2.2.Karboksimetilsellyuloza namunalarining olinishi, xossalari va ishlatilishi 

Sellyuloza  qadimdan  ma`lum  tabiatda  keng  tarqalgan  polimer.  U      xalq 

xo`jaligining  barcha  tarmoqlarida  juda  ko`p  maqsadlarda  ishlatiladi.  U  turli 

sharoitlarda  kimyoviy  reaktsiyaga  kirishib  qimmatbaho  fizik  kimyoviy  hamda 

ekspluatatsion  xususiyatlarni  namoyon  qiluvchi  oddiy  va  murakkab  efirlar  hosil 

qiladi.[15] 

 

Sellyulozaning  sanoatda  ishlab  chiqarilish  miqdori  va  uning  qo’llanilish 

sohalari  barcha  sintetik  polimerlarning  shunday  ko’rsatkichlaridan  o’nlab  xissa 

ko’pdir. 

 

Sellyulozaning  karboksimetillangan  efiri  karboksimetilsellyuloza  sellyuloza 

va  glikol  kislotaning  oddiy  efiri  hisoblanadi.  U  ishqoriy  sellyulozani 

Monoxlorsirka  kislota  yoki  uni  natriyli  tuzini  (MXSK)  o`zaro  ta`sirlashuvi 

natijasida natriyli tuz ( Na-KMS) shaklida hosil bo`ladi  

 [ С

6

H

7

O

2

(OH)

3

*

X

NaOH]n   +  nx CICH

2

COONa   

 

 

   [ C

6

H

7

O

2

(OH)

3

-

X

(OCH

2

COONa)

X

]n + nxNaCI   +nx  H

2

O 

 

 

Asosiy  karboksimetillash  reaktsiyasi  bilan  bir  vaqtda  o`zida  monoxlor 

atsetatni  gidrolizlanuvchi  qo`shimcha  reaktsiya  ham  sodir  bo`lib,  ishqor  ta`sirida 

bu jarayon tezligi ortadi: 

 

2CICH

2

COONa  +  HOH  

              HOCH

2

COOH     +   NaCI 

HOCH

2

COOH  +   NaOH   

           HOCH

2

COONa   +  HOH 

---

36 

 

CICH

2

COONa       NaOH  

             HOCH

2

COONa  +  NaCI 

 

 

 

1918 yilda Yansen birinchi marta KMSni sintez qilgan. Bunda u sellyulozani 

o`yuvchi natriyning spirtdagi eritmasida monoxlorsirka kislota bilan ishlov bergan

 

Sobiq  ittifoq  davrida  KMS  ni  ishlab  chiqarish  Jigach  Finkel’shteyn, 

Mogilevskiy, Timoxinlar ishlab chiqqan texnologiya asosida amalga oshirilgan.  

 

KMSni  ishlab  chiqarish  uchun  dastlabki  xom  ashyo  sifatida  sellyuloza, 

MXSK,  natriy  karbonat,  natriy  bikarbonat  (ayrim  xollarda)  qo`llaniladi.  KMSni 

olishda  sellyuloza  xom  ashyosi  sifatida  kimyoviy  qayta  ishlashga  mo`ljallangan 

har  qanday  sellyuloza  ishlatilishi  mumkin.  Ko`pincha  yog’ochdan  olingan  sul’fit 

va  sul’fat  sellyuloza  ishlatiladi.  Monoxlorsirka  kislota  (MXSK)  sirka  kislotani 

to`g’ridan to`g’ri xlorlash yoki tirixloretilenni gidrolizlash orqali olinishi mumkin. 

MXSKni  sifatini  tavsiflovchi  asosiy  ko`rsatkich  undagi  dixlorsirka  kislotani 

miqdori bilan belgilanadi. Uni miqdorini ortishi natriy-KMS almashinish darajasini 

kamayishi va sellyuloza makromolekulasini tikilib qolib gel  – fraktsiya miqdorini 

ortib  ketishiga sabab  bo`ladi. Bu  o`z  navbatida  KMS eritmalarini  eruvchanligi  va 

fil’trlanishini yomonlashtiradi. 

 

KMS  sintez  qilish  uchun  bevosita  monoxlorsirka  kislota  yoki  natriy 

monoxlor  atsetat  ishlatilishi  mumkin  bo`lib,  u  monoxlor  sirka  kislotani  natriy 

karbonat bilan qattiq fazada ta`sirlashuvi natijasida olinadi: 

2CICH

2

COOH  + Na

2

CO

3

 CICH

2

COONa  +  CO

2 

   +  H

2

O