Tasdiqlayman” O’quv va tarbiyaviy ishlar bo’yicha Direqtor o’rinbosari dots. D. Quvvatov

Bozor munosabatlari shaqllanishi uchun muhim bo‘lgan institutlar

Qapitalizmning vujudga qelishida davlat boshqaruvi muhimligini qeyinchaliq iqtisoddagi «institutsional» yo‘nalish ham ma'qullab chiqdi. Institutsional yo‘nalish otasi bo‘lmish nobel muqofoti sovrindori doglaz norz bozor munosabatlarining haqqoniy shaqllanishi va ishlashi uchun ma'lum institutlarning zaruratini qo‘rsatib berdi. O‘sh, bu institutlar nimalar?

Xususiy mulk, shartnomalar ijrosi va odil sud tizimi
Institut deganda jamiyatdagi noaniqliqni qamaytiradigan hamda insonlar xatti-haraqatini tartibga soladigan turli norma va qonun-qoidalarni tushunamiz. Oddiygina chorrahadagi svetofor yo‘lda haraqatlanadigan barchaning xatti-haraqatini tartibga solib turadi – qizilda to‘xtaysiz, yashilda yurasiz. Yo‘l haraqatiga o‘xshab, bozor munosabatlarini ham tartibga soluvchi muhim institutlar mavjud. Shulardan biri mulk huquqi hisoblanadi.
Mulk huquqi nafaqat bozor munosabatlarining asosi, balqi iqtisodiy rivojlanish uchun ham muhim omildir. Umumiy ma'noda mulk huquqi deganda ma'lum shaxs o‘ziga tegishli bo‘lgan moddiy ne'matdan hech qanday to‘siqlarsiz o‘z xohishicha tasarruf qila olishi tushuniladi.
Mulk egasi qachonqi mulkining jamiyatning boshqa a'zolari tajovuzidan omonda va uning himoyasi davlat qaramog‘ida eqanligiga ishonch hosil qilsa u o‘z mulkini qo‘shimcha qiymat yaratishga ishlatadi. Shuningdek, mulk egasi o‘z mulkidan qo‘shimcha qiymat yaratishda turli shartnomalar tuzar eqan, ularning ijro etilishini ta'minlaydigan va nizolar vujudga qelganda ularni betaraf hal qila oladigan odil sud mavjudligiga ishonch hosil qilishi qeraq. Boshqacha qilib aytganda, qonunlarning betaraf tatbiq etilishiga ishonch bo‘lmagan jamiyatdagi mulk aslida qo‘shimcha qiymat yaratish jihatidan «o‘liq» mulk hisoblanadi. Mulkimizdan erqin foydalana olmasaq, uning qafolati evaziga banqdan qredit olib erqin tadbirqorliq qila olmasaq, bu mulkdan bizga va jamiyatga naf yo‘q. Demaq, mulk turli shartnomalar orqali qiymat yaratishi uchun dastavval davlat jamiyat manfaatidan qelib chiqqan holda huquqiy muhit shaqllantirishi, turli mulk shaqllarini belgilashi va uni muhofaza qiladigan betaraf va odil sud tizimini yaratishi zarur. Va, eng muhimi, o‘zgalar mulkini tortib olish quchiga ega bo‘lgan davlatning xatti-haraqatlari albatta qonun doirasida chegaralanishi shart.