Tasdiqlayman O‘quv ishlari bo‘yicha prorektor

buyumlarni 
ularning 
uzunliklari, 
kengliklari, 
balandliklari o’sib borish (kamayib borish) tartibida, qator qilib qo’yishga o’rgatish kerak. 
Bunda  qiyinchilik  shundan  iborat  bo’ladiki,  bolalar  kattaliklari  va  ranglari  bilan  farq  qiluvchi 
buyumni taqqoslaydilar, shuningdek, o’lchamlari bo’yicha kontrastlari kam bo’lgan uch –to’rtta 
buyumlarning kattalkilarini sifatlarini qiyosiy darajalarini qo’llab, aniqlaydilar. 
Mashg’ulotlarda  asosiy  e’tibor  bolalarda  buyumlarning  uzunliklarini  ajratish  va 
ko’rsatish, buyumlarning uzunlik bo’yicha tengligi yoki tengmasligini aniqlash, shu asosda ular 
kattaliklarining  aniq  ta’rifini  bera  olish  malakalarining  shakllanishiga  qaratiladi.  Masalan, 

---

tarbiyachi to’rtta bolani chaqiradi va ularga ikkitadan bo’lib sakragichni olishni va uni uzunligi 
bo’yicha  tuzib  turishni  taklif  qiladi.  Bolalarga  murojaat  qilib,  tarbiyachi  so’raydi:  “Bu 
sakrag’ichlarning  uzunliklari  haqida  nima  deyish  mumkin?  “Savolning  bunday  qo’yilishi 
bolalarga har xil javob berish imkonini berdi, boshqacha aytganda, ular har qaysi sakrag’ichning 
nisbiy  kattaligini  aytishlari  mumkin,  yoki  sakrag’ichlar  kattaliklari  bo’yicha  har  xil  deyishlari 
ham mumkin edi. Bolalar javobning birinchi variatini afzal ko’rishdi. “Bolalar, to’g’ri aytdingiz, 
sakrag’ichlar uzun va kalta”, - deydi tarbiyachi. 
-  “Nega biz ularni shunday atayman?” 
-  “Chunki ular kattaliklari bo’yicha har xil”. (Sevgi). 
-  “Chunki  ularning  uzunliklari  har  xil”,  -  deb  aniqlashtiradi  Karima.  Tarbiyachi 
Karimaning  javobini  ma’qullab,  boshqa  bolalarni  chiqaradi  va  ularga  har  qaysi  sakrag’ichning 
uzunligini kattalikni  aytish bilavn ko’rsatishni talab qiladi.  Bunda tarbiyachi  bunday savollarni 
beradi:  “Kim  kalta  (uzun)  sakrag’ichni  ushlab  turibdi?”,  “Zohida  bilan  Mastura,  Ilhom  bilan 
Azamat  qanay  sakrag’ichni  ushlab  turishibdi?”.  Qizcha  bir  sakrag’ich  ikkinchi  sakrag’ichdan 
qancha  uo’unligini  ko’rsatadi.  Sakrag’ichlar  uzunliklari  orasidagi  farqni  hamma  bolalardan 
qo’lni ochib ko’rsatish talab qilinadi. 
Bolalar masofa bo’yicha taqqoslash usulini shunday o’zlashtiradilar. 
Bolalarni  kam  kontrastli  buyumlarning  kattaliklarini  farqlash  va  qiyosiy  sifatlarini 
ishlatish  bo’yicha  mashq  qildirish  uchun  ularga  har  xil  uzunlikdagi  brusokdan  yoki 
poloskalardan  zina  tuzishni  taklif  qilish  mumkin.  Bundan  oldin  “zina”  pog’onalarini, 
uzunliklarini  ko’rsatib,  ikkitalab  taqqoslashni,  so’ngresa  butun  pog’onani  o’sib  borish  tartibida 
ham, kamayib borish tartibida ham taqqoslashni taklif qilish maqsadga muvofiq. 
Buyumlarning  ayrim  masofalarini  differensiallashda  va  ular  orasidagi  o’lchov 
munosabatlarini o’rnatishda etakchi o’rinni  o’lchashga ajratilishi yuqorida aytilgan edi. Ammo 
o’lchash  faoliyati  ham  boshqa  har  qanday  foaliyatlar  kabi  maxsus  malakalar  egallangandagina 
samarali bo’ladi. Bu malakalar ham doim ular takrorlab turilgandagina, o’lchash ko’nikmalariga 
ztadi.  Kattalar  tomonidan  maqsadga  muvofiq  boshqarilib  turilgandagina  o’lchash  malakalarini 
egallash  (o’zlashtirish0  mumkin  bo’ladi.  Ish  tajribasi  shuni  ko’rsatmoqdaki,  o’lchash 
malakalarini  egallash  besh  yoshga  qadam  qo’ygan  bolalarda  jiddiy  qiyinchiliklarni  keltirib 
chiqaradi,  chunki  bu  harakatlar  katta  aniqlikni,  o’lchovni  surishda  qo’l  harakatlarining 
muvofiqlashtirilganini, sanoq va o’lchashni birga qo’shib borishni talab qiladi. Shu bilan birga, 
A.M.Leushinaning tekshirishlari ko’rsatishicha, bolalar hayotining beshinchi yoshida sanoqning 
asosiy qoidalariningina egallab ola boshlaydilar. 
Bir vaqtning o’zida sanoq va o’lchash malakalarini (ularning asl ma’nosida) o’zlashtirib 
olish bolalar uchun qiyinchilik qiladi. Shu sabbali o’rta guruhda o’lchashlarni “modellashtirish”, 
ya’ni o’lchanayotgan masofani unga joylashgan o’lchov miqdori bilan taqqoslashdan foydalanish 
maqsadga muvofiq. Misol keltiramiz. 
Bolalarning  stollarida  har  xil  uo’unlik  va  har  xil  rangdagi  poloskalar  qo’yilgan. 
Tarbiyachining  “Kattaliklari  bo’yicha  bular  qanday  poloskalar?”  –  degan  savoliga  bolalar 
bunday  javob  berishadi.  “Uzunliklar  bo’yicha  har  xil  poloskalar”,  “Biri  uzun,  biri  kalta 
poloskalar” va h.k. 
Tarbiyachining “Bolalar, Siz nima deysiz, har qaysi poloskaning uzunligini bilish uchun 
nima  qilish  kerak?”  –  degan  savoliga  bolalar  bunday  javob  berishadi:  “Ularni  qarash  kerak”. 
“Ularni taqqoslash kerak”. Tarbiyachi  qarash ham  mumkin,  o’lchash ham  mumkin,  ammo eng 
yaxshisi o’lchash kerakligini aytadi. Shunda biz har qaysi poloskaning uzunligini aniq bilamiz. 
Mana bu o’lchov bilan  o’lchaymiz. Tarbiyachi bolalarga o’lchovni ko’rsatadi, ularni o’lchovni 
ko’rishga  taklif  qiladi.  Qanday  o’lchash  kerakligini  tushuntiradi:  “O’lchovni  men  poloskaning 
chapdan  eng  chekkasiga  qo’yaman.  Birinchi  o’lchov  yoniga  yana  bitta  o’lchovni  qo’yaman. 
Boshqa  o’lchov  sig’maydi”.  Bolalar  katta  poloskaning  uo’unligi  ikkita  o’lchovga  tengligini 
shunday  tushunib  oladilar.  Shundan  keyin  ularga  stollarida  yotgan  ikkinchi  kesmani  o’lchash 
taklif  qilinadi.  Bolalar  har  xil,  ammo  ko’pincha  eng  uzun  poloskalarni  o’lchashadi.  Shundan 
keyin  tarbiyachi  ular  qanday  polsokalarngi  o’lchaganliklarini,  unga  o’lchov  necha  marta 

---

joylashganini 
oydinlashtirib 
oladi. 
Bolalarning 
javoblarini 
tinglab, 
umumlashtiradi: 
“Ko’rayapsizmi,  hammangizning  poloskachalaringizning  uzunligi  har  xil,  poloskalaringizga 
o’lchov  4  marta  ham,  3  marta  ham,  2  marta  ham  joylashgan”.  Bolalar  uo’un  va  qisqa 
poloskaning  uzunliklarini  o’lchashadi,  uo’un  va  qisqa  poloskalarning  uzunliklari  nechtadan 
o’lchamga  tengligini  gapirib  beradilar,  qayis  poloskaga  o’lchov  ko’p,  qaysi  poloskaga  kam 
joylashganini,  nega  shundayligini  aniqlaydilar.  Bolalarning  javoblari:  “Chunki  uzun  poloska 
kalta  poloskadan  uo’unroq”  (Munira),  “Chunki  kalta  poloskaning  uzunligi  kichik,  uzun 
poloskaning  uzunligi  katta”  (Lola).  Javoblar  bolalarning  taqqoslanayotgan  buyumlar  orasidagi 
munosabatlarni  tushunishlari,  bu  munosabatlarni  so’zlar  bilan  so’zlar  bilan  aniqlay  olishlaridan 
guvohlik beradi. 
Ammo bolalar nega bir poloska ikkinchi poloskadan uchun ekanini ko’ra olishlari uchun 
bunday ishni doska oldida flanelegrafda bajarish bilan chegaralanish kerak. (birinchi poloskaga 4 
ta, ikkinchisiga esa faqat e ta bir xil o’lchov qo’yiladi). 
Shunday  qilib,  ikkinchi  kichik  va  o’rta  guruhlarning  asosiy  vazifalari  bolalarda 
buyumlarning  uzunliklari,  kengliklari  va  balandliklari  (qalinliklari)  ga  nisbatan  masofa  turlari 
haqidagi tasavvurlarni shakllantirish va shu asosda: 
a) o’lovlari kontrast bo’lgan ikkita buyumni taqqoslashda; 
b) bittasi namuna vazifasini bajaradigan usta buyumni taqqoslashda; 
v)  bolalar  tomonidan  seriasion  qatorga  tartibga  solib  qo’yiladigan  o’lchovlari  bo’yicha 
ko’proq  kontrast  bo’lgan  to’rt  –  besh  va  undan  ortiq  buyumlarni  taqqoslashda  buyumlarning 
kattaliklarini farqlash va ularni so’zlash bilan aniqlash malakalarini rivojlantirishdan iborat. 
Bunda bolalar bir vaqtning o’zida o’zaro teskari munosabatlarni o’rnatish bilan buyumlar 
kattaliklarining  kamayish  va  o’sish  darajalarining  qiyosiy  bahosi  (uzunroq  –  kaltaroq)  ni  ham, 
ular  kattaliklarining  nisbiy  bahosini  ham  (uzun  –  qisqa)  o’zlashtirib  oladilar.  Bu  bilimlarni 
o’zlashtirish  hajmli  buyumlarning  uch  o’lchovli  ekanligi  haqidagi  tasavvurlarni  bundan  keyin 
rivojlantirish uchun asos bo’ladi. 
Masofalarning  har  xil  turlari  bilan  tanishtirishni  asta  –sekin  amalga  oshirish  kerak. 
Chunonchi, eng oldin bolalarni yassi buyumlarda uzunlikni aniqlashga, buyumlarning uzunliklari 
bo’yicha  taqqoslashga  va  ularning  katatliklariga  oid  ta’riflar  berishga  o’rgatish  maqsadga 
muvofiq.  So’ngra  buyumlarning  kengligi  bo’yicha,  ularning  kattaliklarini  aniqlab,  taqqoslash 
kerak.  Shundan  keyin  bolalar  buyumlarda  balandlikni,  nihoyat,  qalinlik  (yo’g’onlik)  ni  ajratish 
malakaisni egallaydilar.